WPROWADZENIE

Wychowanie uczniów Zmartwychwstałego Chrystusa do zrozumienia misterium liturgii, którą Kościół uważa za epifanię i aktualizację odwiecznego "zamysłu życzliwości" Trójcy Świętej i kontynuację samej "ekonomii Słowa Wcielonego" w czasie, stanowi istotny cel działań kultowych i formacyjnych, związanych ze sprawowaniem tej tajemnicy zbawienia wśród ludzi, czyli liturgii. Od czasów apostolskich Kościół żyje liturgią, skupiając swą aktywność na głoszeniu Dobrej Nowiny i sprawowaniu sakramentów, które z istoty swej stanowią proklamację paschalnego misterium jako wypełnienia zapowiedzi proroków (por. Łk 24,27; KL 6) oraz urzeczywistniania tajemnicy Chrystusa pod osłoną znaków sakramentalnych. Dlatego liturgia jako wydarzenie zbawcze jest realizacją w znakach posługi Chrystusa i doświadczeniem Jego obecności TERAZ (HODIE) przez wspólnotę uczniów Pana, czyli "przedziwny sakrament całego Kościoła" (KL 5; KKK 1066-1067). Będąc dziełem Chrystusa jest również liturgia czynnością Kościoła urzeczywistniającego swoją naturę zbawczą i ukazującego tę wspólnotę jako "widzialny znak komunii Boga i ludzi przez Chrystusa" (por. KL 11; KKK 1071) .

POJĘCIE FORMACJI LITURGICZNEJ

Kościół jako wspólnota, uczestnicząc w misji namaszczonego Duchem Świętym Chrystusa, spełnia w liturgii Jego posługę. Dlatego tajemnicę liturgii należy rozważać jako dopełnienie misji Chrystusa Sługi. Liturgia jest nieustannym uobecnianiem w obliczu Kościoła przez całą jego wspólnotę posługi Jezusa Chrystusa, który wypełnił wolę Ojca dla zbawienia świata. To co jest istotne w posłudze Chrystusa: Jego posłuszeństwo aż do śmierci, Jego oddanie życia dla ludzi i Jego ofiara dla zbawienia świata - nieustannie żyje w Kościele i jest uobecniane w liturgii i przez liturgię. Ona bowiem jest służbą wobec Boga i ludzi, w której ciągle w życiu Kościoła dopełnia się posługa Chrystusa Sługi podjęta dla zbawienia świata. Charyzmat liturgii, czyli dar zrozumienia jej istoty zawiera się w pojęciu służby, którą w duchu prawdziwej diakoni realizują wszyscy ministrzy ją sprawujący, tj. biskupi, prezbiterzy, diakonii czy inne osoby powołane przez Kościół, a także spełniający posługi (ministeria) oraz cała społeczność uczniów Pana zjednoczona między sobą dzięki mocy Ducha Świętego. W liturgii dokonuje się przepływ życia Bożego, wpisany w rytm sprawowanych świętych czynności zbawczych, uporządkowanych dzięki woli Kościoła i stanowiących przedmiot zobowiązania dla realizacji ich kształtu dla wszystkich liturgów. W niej także ukazuje się aktualna wiara Kościoła, kształtowana przez tchnienie Ducha Świętego. Wyraża się ona w treściach formuł kultowych, oficjalnych tekstach, znakach i świętych czynnościach, zawierających duchowe bogactwo tradycji połączone z aktualnym doświadczeniem spotkania z Panem.

Odwołując się do skarbca kościelnej tradycji Sobór Watykański II podjął proces reformy liturgii i korektę tekstów kultowych, by nadać im charakter orędzia, wzywającego uczniów Chrystusa do ożywienia wiary oraz pobudzającego ich moc chrześcijańskiego ducha, która gwarantuje większą owocność uczestnictwa w sprawowaniu kapłańskiej posługi Kościoła. Teksty liturgiczne i święte obrzędy inspirują modlitwę i życie chrześcijańskie, stanowiąc jednocześnie przez przyświadczenie wiary formę obiektywnego uczestnictwa w Paschalnej Tajemnicy Chrystusa. Dzięki temu sam świadomy i pełny udział w liturgii prowadzi do syntezy wiary i życia. Jednak powyższy cel może być osiągnięty przez wydobycie i udostępnienie wiernym i samym liturgiom całego bogactwa treściowego liturgii. Dlatego w realizowanej obecnie odnowie posoborowej, po edycji zreformowanych ksiąg liturgicznych, konieczne staje się otwarcie skarbca ubogaconej liturgii zarówno przez poprawne i pobożne sprawowanie samych obrzędów przy użyciu języka ojczystego, jak wszechstronne ukazanie wątków treściowych, mogących pobudzać wiarę uczniów Chrystusa do świadomego przyjęcia i przeżycia misterium obecnego i działającego Pana. Istnieje więc pilna potrzeba zarówno studium liturgii, jak i jej praktycznego doświadczenia we wspólnocie Kościoła, by ukazać jej wszystkie aspekty: historiozbawczy (kerygmatyczny), ewangelizacyjno-pouczający (katechetyczny), lautretyczno-uświęcający (duchowo-formacyjny), martyryjny (akcentujący świadectwo życia), diakonijny, (służebny) oraz integracyjno-eklezjalny (duszpasterski). Wszystkie te czynniki prowadzą do budowania prawdziwej wspólnoty uczniów Chrystusa, czyli kościelnej koinonii. To świadome i aktywne włączenie się w codzienny rytm życia sakramentalnego i chrześcijańskiego przeżycia czasu ma być związane z przekonaniem, że liturgia jest szkołą wiary, modlitwy, moralności i ducha społecznego, czyli doświadczenia prawdziwej wspólnoty przez uczniów Chrystusa. Ona "winna przyczyniać się w najwyższym stopniu do tego, ażeby wierni życiem swoim wyrażali oraz ujawniali innym tajemnicę Chrystusa i rzeczywistą naturę prawdziwego Kościoła". Potwierdza się przy tym, że prawdy wiary stają się tym żywotniejsze, im lepiej ujmuje się je w głębokim zjednoczeniu z Chrystusem. Najskuteczniejszym środkiem prowadzącym do odkrycia tych żywotnych źródeł formacji liturgicznej jest jej zakotwiczenie w Piśmie św., kerygmie Ojców Kościoła oraz samym doświadczeniu Kościoła zawartym w duchowości rodzin liturgicznych na Wschodzie i Zachodzie.

Ta postać duchowej formacji liturgicznej, stanowiąca wyzwanie dla obecnego etapu realizacji liturgii, jest nazywana w kerygmie Jana Pawła II duszpasterstwem lub apostolatem liturgicznym, pogłębionym wychowaniem do pełni życia chrześcijańskiego, nową formacją lub mistagogią sakramentalną. Jej zadaniem jest odkrywanie całego formacyjnego i mistagogicznego bogactwa liturgii Kościoła. Zarówno kerygmat papieski, jak i nauczanie synodalne Kościoła w Polsce uznają ten cel na priorytetowy, stwierdzając: "Najpilniejszym zadaniem jest formacja biblijna i liturgiczna Ludu Bożego, pasterzy i wiernych". Już Konstytucja o Liturgii zwróciła uwagę, że ta formacja mistagogiczna ma rozpocząć się najpierw od duszpasterzy, którzy "przeniknięci duchem i mocą liturgii" mają stać się jej prawdziwymi "nauczycielami" (por. KL 14). "To szeroko zakrojone dzieło powinno rozpoczynać się w seminariach i domach formacyjnych i być kontynuowane przez całe życie kapłańskie. Taka sama formacja dostosowana do ich stanu, jest niezbędna także dla ludzi świeckich" - dodaje Ojciec Święty.

Podstawowym fundamentem tego procesu pogłębienia i odnowy jest odkrycie waloru teologicznego i mistagogicznego tekstów, formuł, znaków i obrzędów liturgicznych oraz odwoływanie się do sposobów celebracji jako naturalnego środowiska dla ewangelizacji, formacji i kształtowania współczesnej duchowości kościelnej. Mimo bowiem wprowadzenia do życia kultowego Kościoła języków ojczystych i przeredagowania ksiąg liturgicznych oraz sposobów celebracji sakramentalnych, liturgia pozostaje nadal tajemniczym misterium, wymagającym specjalnej mistagogii i katechezy jej uczestników. Stosowane w niej sformułowania modlitewne (euchologijne), lektury, formuły, symbole i obrzędy winny być odczytane przez wiernych z uwzględnieniem ich waloru duchowego i kerygmatycznego. Stanowią one bowiem zwerbalizowane świadectwa przeżycia Chrystusowej tajemnicy zbawienia w oparciu o medytowane Słowo Boże przez ludzi wiary i charyzmy, którzy w przestrzenno-czasowym doświadczeniu współczesnego kultu mają prawo odkryć misterium Boga zbawiającego człowieka. Dzięki odnowionej liturgii ożywiony wiarą uczeń Pana ma doświadczyć udziału w zbawczym planie Boga, zrealizowanym przez Chrystusa a przedłużającym się w uświęcającej przemianie Ducha Świętego, który prowadzi nas do kochającego Ojca.

Podniesione tu zadanie realizacji ducha liturgii wymaga podjęcia całej gamy wyzwań, jakie stawia sobie formacja duchownych i świeckich. Trzeba przyznać, że Kościół posoborowy wydał już liczne dokumenty określające zasady mistagogicznej formacji kapłanów, a także instruktywne wskazania, odnoszące się do duchowego wychowania wiernych świeckich przez liturgię, do liturgii i w liturgii. Troskę o stałą formację liturgiczną wiernych świeckich podzielają także zalecenia pastoralne dokumentów roboczych II Polskiego Synodu Plenarnego. Akcentują one potrzebę katechezy mistagogicznej dla przyjmujących określone sakramenty, członków ich rodzin, a także całej wspólnoty lokalnej, podają przykłady ożywienia sprawowanego kultu z uwzględnieniem aktywnego udziału Ludu Bożego, a nawet wymieniają nadzwyczajne działania formacyjne w parafiach, np. tygodnie liturgiczne.

MISTAGOGIA LITURGICZNA

Misterium liturgii stanowi przedłużenie bosko-ludzkiej struktury Słowa Wcielonego. Jest ono wydarzeniem nadprzyrodzonym, uobecniającym dzieło paschalne Zmartwychwstałego Pana, ale jednocześnie jako zjawisko społeczne podlega prawu zmiany i aktualizacji do realiów życia wspólnoty kościelnej. To założenie niesie dla wspólnoty uczniów Pana określone konsekwencje, iż dla Kościoła niebezpiecznym byłoby zatrzymanie się na ceremonialnej, jurydycznej i rytualnej stronie liturgii, bez równoczesnego dostrzeżenia jej zbawczego, duchowego i formacyjnego waloru, wyznaczonego przez dynamiczny klimat dokonującego się w tym misterium dialogu wiary człowieka z Bogiem, powiązanego z aktualnym doświadczeniem spotkania z Chrystusem Zmartwychwstałym. Stąd liturgia jako misterium wiary, ośrodek i źródło zbawienia wymaga ze swej natury inicjacji i zrozumienia zawartego w niej wezwania Bożego. Dlatego "wiele należy jeszcze zrobić, by kapłanom i wiernym dopomóc w zgłębieniu obrzędów i tekstów liturgicznych" a zwłaszcza "w zainicjowaniu na wzór Ojców Kościoła katechezy mistagogicznej sakramentów". To wnikliwe zgłębianie liturgii, sprawowanej według aktualnych ksiąg i przeżywanej zarówno jako fakt porządku duchowego oraz braterskie doświadczenie wspólnoty, zakłada "pogłębione wychowanie, aby odkryć całe bogactwo, które zawiera w sobie nowa liturgia". Pełnemu i czynnemu udziałowi w liturgii ma towarzyszyć katecheza związana ze sprawowaniem tego misterium, w którym zarówno duszpasterze, jak wierni, wnikając w duchowy sens tekstów biblijnych, formuł kultowych, celebracji, znaków i świętych czynności mają być przeniknięci duchem i mocą liturgii. "Katecheza liturgiczna ma na celu wprowadzenie w misterium Chrystusa (jest mistagogią), przechodząc od tego, co widzialne, do tego, co niewidzialne, od znaku do tego, co on oznacza, od sakramentów do misteriów" (KKK 1075).

 

 

 

 

To wtajemniczenie w sprawowane misterium liturgii, celem pełnego i owocnego w nim udziału, jest określane przez termin "mistagogia". Oznacza ona otwarcie człowieka na sferę boską i transcendentną, która przewyższa sposób poznania "cielesnego", czyli wyznaczonego przez ludzki rozum przy zgłębianiu prawdy. Ten duchowy ogląd rzeczywistości zbawienia, którego dokonał Chrystus dokonuje się w liturgii przez celebrację Jego misterium. Zakłada on interwencję Ducha Świętego, który prowadzi ucznia Pana do zrozumienia znaków, słów i obrzędów, a przez nie do odkrycia rzeczywistości dokonującego się w liturgii dzieła naszego odkupienia. Tym samym więc chrześcijanin jest prowadzony w liturgii od poznania widzialnych symboli ku wtajemniczeniu w plan Boży (per visibilia ad invisibilia) odczytywany w całej swej głębi w świetle ekonomii zbawienia. "Przez liturgię, Chrystus, nasz Odkupiciel i Arcykapłan, kontynuuje w swoim Kościele, z Kościołem i przez Kościół dzieło naszego odkupienia"(KKK 1069).

Mistagogia liturgiczna wyróżnia się spośród innych wymiarów chrześcijańskiego wychowania, gdyż służy ona doprowadzeniu człowieka do osobowego spotkania z Bogiem obecnym i działającym w sposób szczególny w liturgii Kościoła. Dokonuje się ona przez wprowadzanie wiernych w życie Kościoła oparte na budowaniu osobowej relacji do Chrystusa jako Nauczyciela swego życia, a potwierdzonym codzienną wiernością dla nakazów Jego Ewangelii. Ten proces duchowego wzrostu i wszczepienia uczniów Chrystusa w życie wspólnoty Kościoła powiązany jest organicznie z przygotowaniem do sakramentów oraz otwarciem się na łaskę Bożą jaką dają te znaki wiary. Wśród różnorodności sposobów formacji i bogactwa jej wzorów istnieje wspólny, czyli ogólnokościelny model życia chrześcijańskiego. Ten fundamentalny, czyli ogólnokościelny sposób formacji, polega na doskonaleniu życia chrześcijańskiego, aby człowiek odrodzony na chrzcie, napełniony Duchem Świętym w bierzmowaniu i wzmocniony pokarmem pielgrzymów, tj. Eucharystią, czynnie uczestniczył w sakramentach i mocą ich kształtował całe swe życie ku Bożej chwale i osobistemu uświęceniu. Ten powszechny model formacji, opartej o sakramenty chrześcijańskiego wtajemniczenia: chrztu, bierzmowania i Eucharystii prowadzi do duchowego narodzenia i rozwoju chrześcijańskiego życia wiary oraz odkrycia wspólnego powołania wszystkich uczniów Chrystusa do świętości i misji ewangelizacyjnej wobec świata. Uczy on ucznia Chrystusa współpracować na co dzień z łaską Bożą konieczną do życia według Ducha podczas ziemskiej pielgrzymki (por. KKK 1533), a także wykorzystywać sakramenty leczące: pokuty i pojednania oraz namaszczenia chorych, które Chrystus, "lekarz naszych dusz i ciał", przekazał Kościołowi, by "mocą Ducha Świętego kontynuował Jego dzieło uzdrowienia i zbawienia" (KKK 1421).

Obok fundamentalnego, czyli ogólnego sposobu chrześcijańskiego wtajemniczenia, wyróżnia się szczególną czyli specjalistyczną formację liturgiczną. Jest ona nastawiona na posługę zbawienia wobec innych ludzi przez podjęcie posłannictwa w Kościele w celu budowania Jego wspólnoty. Szczególne zadania tej formacji są zawarte w przygotowaniu i przyjęciu sakramentu święceń lub małżeństwa jako świadomej służby wspólnocie, czy posłannictwu wobec rodziny jako Kościoła Domowego. Ten typ formacji szczegółowej realizowany jest w wychowaniu liturgicznym alumnów w seminariach duchownych i zakonnych, kapłanów, kobiet i mężczyzn wchodzących na drogę życia konsekrowanego, animatorów ruchów eklezjalnych, liderów grup charyzmatycznych i zespołów służby liturgicznej, nupturientów zamierzających zawrzeć sakramentalne małżeństwo oraz innych osób podejmujących różne rodzaje posług w Kościele i odpowiedzialności za formację we wspólnotach eklezjalnych.

Istotne zasady wprowadzenia wiernych w misterium Chrystusa podają księgi związane z przygotowaniem do sprawowania sakramentów inicjacyjnych. Zasady ogólnej formacji liturgicznej zbierają "Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych" (dalej: OCWD). Choć zawarte w nich wskazania odnoszą się w pierwszym rzędzie do katechumenów, to jednak podane tam zasady są pomocne również we wprowadzaniu w inne sakramenty, w posługi liturgiczne i wszystkie aspekty ogólnej formacji liturgicznej. Dokument ten domaga się "stopniowego wtajemniczenia" oraz przeżywania go "w społeczności wiernych" (por. OCWD 4). Te dwie cechy należy uwzględnić w każdym typie formacji liturgicznej. Dzięki nim zyskuje ona charakter prawdziwego wtajemniczenia (mistagogii). Formacja ta może przybrać charakter katechumenatu dla nieochrzczonych albo przemienić się w model wychowania do świadomego życia chrześcijańskiego, tj. "katechumenat pochrzcielny" (por. KKK 1231) dla tych ochrzczonych, którzy przyjęli wprawdzie chrzest, ale nie nauczyli się oddychać pełnymi płucami jako uczniowie Chrystusa i Jego świadkowie wobec ludzi.

Wychowanie do życia sakramentalnego, a także przygotowanie do podejmowania posług przez wiernych i budzenie ich odpowiedzialności za Kościół przez chrześcijańskie świadectwo życia z wiary powinno dokonywać się stopniowo, a w swym znamieniu praktycznym przybrać postać formacji permanentnej. Człowiek może być wprowadzony w tajemnicę, gdy na poszczególnych etapach inicjacji, ukazuje mu się konkretne cele i stawia określone wymagania oraz podaje środki do ich realizacji. Pierwszym etapem tej formacji związanej organicznie z liturgią jest ewangelizacja skierowana do katechumenów przez pierwsze głoszenie Dobrej Nowiny, zaś dla ochrzczonych stanowiąca wezwanie do nawrócenia serca oraz przyjęcia "nowego prawa" jako drogowskazu i źródła zasad postępowania. Dzięki łaskom sakramentów chrześcijanin, przez systematyczną formację, kształtuje w sobie "nowe serce" postępując drogą życia z Chrystusem w posłuszeństwie Duchowi Świętemu. Pierwszą i podstawową formą odpowiedzi na usłyszane Słowo Boże jest modlitwa, której poznanie i praktyka stanowi naczelną wartość i nakaz formacji duchowej. Doświadczenie "autentycznego sensu modlitwy chrześcijańskiej, zgodnie z którym jest ona żywym i osobowym spotkaniem z Ojcem przez Jednorodzonego Syna w mocy uświęcającego Ducha Świętego, dialogiem włączonym w synowską rozmowę, jaką Chrystus prowadzi z Ojcem" stanowi kolejne zadanie wtajemniczenia zarówno katechumenalnego, jak pochrzcielnego. Wreszcie, czas mistagogii prowadzi do wpisania przez sakramenty w "nowe serce" ucznia Pana stałej gotowości do postępowania za Chrystusem. Ma to miejsce gdy "wspólnota razem z nowoochrzczonymi przez rozważanie Ewangelii, uczestnictwo w Eucharystii i uczynki miłosierdzia postępuje w głębszym rozumieniu Misterium Paschalnego i usiłuje coraz lepiej urzeczywistniać je w praktyce życia" (OCWD 37). Ta postać ogólnej formacji może być zastosowana zarówno w wychowaniu sakramentalnym na etapach właściwego katechumenatu oraz katechumenatu pochrzcielnego, a także w przeżyciu innych sakramentów czy przygotowaniu do podjęcia kościelnych posług we wspólnocie. Wszędzie tam czas mistagogii ma ugruntować łaskę przyjętego daru sakramentalnego, ułatwiając zażyłość z Chrystusem i wierność Mu w podejmowanych decyzjach, wyborach i postawach ucznia Zmartwychwstałego Pana.

OCENA SYTUACJI W ZAKRESIE FORMACJI LITURGICZNEJ

 

 

 

Sytuacja religijno-moralna w Polsce z symptomami postępującej dechrystianizacji, wzrostem indyferentyzmu religijnego i zmniejszającej się liczby ludzi wierzących, którzy identyfikują się z Kościołem (ok. 35%) stanowi wyzwanie dla szukania otwartego modelu duszpasterstwa i przyjętej w nim formacji liturgicznej. Odczytując znaki czasu i wskazując na potrzebę permanentnej formacji w liturgi i przez liturgię należy przezwyciężać czysto rubrycystyczne i legalistyczne podejście do kultu Bożego, a akcentować jego charakter mistagogiczny, prowadzący wiernych do zrozumienia natury sprawowanych misteriów. Wystrzegając się małoduszności i rytualizmu członkowie Mistycznego Ciała Chrystusa winni pamiętać, że reforma liturgii została wkomponowana w eklezjalną koncepcję odnowy i charyzmatycznej przemiany całego Kościoła . Zakłada to nie tylko zmianę obrzędowego modelu liturgii, ale stworzenie z niej pomostu między wewnętrznym, czyli mistagogicznym udziałem w Bożych tajemnicach, a odnową życia chrześcijańskiego. Uczestnictwo w liturgii, zwłaszcza sakramentalnej, polega na wszczepieniu w nowe życie Chrystusa Zmartwychwstałego przez pełnię otwarcia się na Jego Ducha. W sprawowanej świadomie tajemnicy liturgicznej otrzymuje chrześcijanin duchową formę życia, zadatek nowej egzystencji oraz zdolność do stałego wzrostu i przemiany na wzór pełni jaką jest sam Chrystus.

Reforma liturgii przyjęta "w duchu posłuszeństwa i z radosnym zapałem" przez Kościół w Polsce została już zasadniczo zrealizowana na płaszczyźnie rubrycystyczno-obrzędowej z niewątpliwymi znamionami ożywienia zewnętrznego uczestnictwa wiernych. Ale także tu sytuacja z minionego czasu, gdy Kościół był zamknięty w murach świątyń i sal katechetycznych przy formacji dorosłych, młodzieży i dzieci, utrwaliła legalistyczne podejście do liturgii i duszpasterstwa u duchownych i świeckich. Ujawnia się ono nadal w stagnacji, skostnieniu i rytualizacji przeciętnych typów celebracji w kościołach parafialnych. Ten stan rzeczy potwierdza przyjęcie fałszywej przesłanki pastoralnej, że samo duszpasterstwo w Polsce jest masowe, tj. nastawione na tłumy, a w nikłym stopniu otwarte na formację personalną. Doprowadziło to do tego, iż w licznych zgromadzeniach religijnych dominowały w liturgii czynniki emocjonalnego i zewnętrznego oddziaływania, np. polityczne akcenty w homiliach, eksponowanie emblematów i samych przedstawicielstw grup zawodowych, uroczyste powitania uczestników celebracji, popisy chórów i orkiestr czy śpiew popularnych pieśni kościelnych nie mających jednak związku z treścią celebracji liturgicznej. I choć te uroczyste celebracje okazjonalne, pielgrzymkowe lub jubileuszowe spełniały swoją funkcję w zakresie manifestacji wiary, przekazu informacji społeczno-religijnych czy dostarczaniu poczucia siły ludzi wierzących, nie miały one jednak istotnego znaczenia dla liturgicznej formacji wewnętrznej laikatu, a także w nikłym stopniu oddziaływały na podnoszenie formacyjnego stylu celebracji parafialnych. W tych ostatnich bowiem występuje nadal brak spoistości zgromadzenia liturgicznego z nagminną cechą jego feminizacji, nieczytelności znaków, dostępu świeckich do spełniania posług liturgicznych, a przeważa upadek kultury muzycznej, nikły udział mężczyzn, nie mówiąc o dostrzegalnych także u celebransów symptomach rutyny i pośpiechu. Te objawy skostnienia zauważa zwłaszcza młodzież, dystansując się od niedzielnego udziału we Mszy świętej. Niepokojącym jest także załamanie się w wielkich miastach uczestnictwa w Najśw. Ofierze znacznej części dzieci, mimo iż większość tej populacji korzysta nadal z nauczania religii w szkole. Dlatego formacja liturgiczna młodej generacji Polaków jest ciągle problemem otwartym. Organizatorami form sprawowania świętych misteriów i inspiratorami samej formacji mają być duchowni "przeniknięci duchem liturgii", którzy zaproszą do tych celebracji zaangażowanych ludzi świeckich i przedstawicieli młodego pokolenia. Przede wszystkim należy kształtować odpowiedni klimat dla interioryzacji sprawowania liturgii i realizacji jej postulatów, następnie winno się tworzyć stosowną świadomość o konieczności kształtowania żywej liturgii z udziałem całej wspólnoty i wreszcie zmierzać do szeregu działań nad wypracowaniem nowych modeli sprawowania liturgii, uwzględniających duchową sytuację jej uczestników. Dla organizatora i mistagoga liturgii oznacza to integralną pracę nad formacją kręgów laikatu, które mogłyby wspomagać duchownych w sprawowaniu świętych misteriów. Zakłada to poznanie możliwości pastoralnych i sposobów celebracji uwzględniających współczesne zasady mistagogii liturgicznej, duchowości, psychologii religii i teorii komunikacji form kultowych i ludowej pobożności (initiatio, eruditio, devotio et afflatus sacrae liturgiae). Ma to uwidocznić się w integracji wokół liturgii wszystkich działań duszpasterskich, przejawiających się w wewnętrznej łączności między kultem Kościoła a katechezą, formacją religijną i przepowiadaniem. 

Model formacji liturgicznej świeckich uczniów Chrystusa nosi nadal w większości działań duszpasterskich znamiona klerykalno-indywidualistyczne, widząc w działaniach laikatu podczas sprawowania misteriów wiary przedłużone ramię duszpasterstwa duchownych. Formy apostolatu liturgicznego wypracowane przez myśl soborową widzą w liturgii zasadę budowania wspólnoty kościelnej, zaś w aktywności ludzi świeckich autonomiczne prawo ochrzczonych do występowania nie tylko w roli uczestników życia kultowego, ale także jego organizatorów. Chodzi tu o możliwość tworzenia kręgów, środowisk i centrów mistagogii liturgicznej związanych z ruchami eklezjalnymi, a także sprawowania liturgii przez wykonywanie określonych posług: lektora, komentatora, kantora, rozdzielającego Komunię św., sprawującego błogosławieństwa, realizującego rolę katechety, czy podejmującego zadania diakona. W realizacji tych posług należy wystrzegać się dyskryminowania kogokolwiek, np. kobiet czy sióstr zakonnych przez ich niedopuszczenie do posługi rozdzielających Komunię św., bo zaprzeczałoby to idei prawdziwej wspólnoty, w której ma panować duch braterstwa, równości i solidarności. Nawet w tych wspólnotach parafialnych, gdzie pracuje kilku duchownych jest miejsce na włączenie ludzi świeckich w liturgię i realizowaną przez nią formację. Powoływanie uformowanych ludzi świeckich do posług w liturgii winno być tu łączone z ich zaproszeniem do przygotowania liturgii niedzielnej przez zespół wiernych wspomagających swoich duszpasterzy. Grupa takich zaangażowanych apostołów formacji liturgicznej winna wspomagać duszpasterza w doborze posług i śpiewów, organizacji nabożeństw i ustalaniu tematu homilii czy kazania, które uwzględniałyby duchowe potrzeby wspólnoty. Współdziałanie to winno być zwłaszcza zaznaczone przy parafialnej formacji sakramentalnej. Taka projekcja liturgii jest po prostu nieodzowna, gdyż chodzi o przygotowanie liturgii z udziałem młodzieży i dzieci. Ma ona wciągać młodych uczniów Chrystusa swoją treścią i formą w święte misteria, stanowiąc dla nich okazję dla ujawnienia wiary i doświadczenia przeżycia spotkania z Chrystusem w duchu radości, braterstwa, spontaniczności i głębokiej refleksji nad sensem własnego życia.

Formy apostolatu liturgicznego duchowieństwa i świeckich we wspólnotach parafialnych, dalekie od nieufności wobec tych ostatnich, winny widzieć szansę dla ożywienia duszpasterskiego parafii we włączeniu w rytm jej życia duchowego uformowanych przedstawicieli eklezjalnych ruchów i wspólnot laikatu. Wobec istniejących potrzeb duszpasterskich za mało docenia się ich obecność w strukturze parafii jako wspólnoty wspólnot. W wielu parafiach sami kapłani przygotowują młodzież i dzieci do sakramentów świętych. Także spotkania z rodzicami są rzadkie lub ograniczają się do spraw organizacyjnych i tym samym forma inicjacji sakramentalnej posiada znamię prywatności, obejmując tylko samych młodych uczniów Pana, którzy w niej uczestniczą, a minimalnie angażuje środowiska rodzinne i rówieśnicze. Mało doceniani są tu zarówno rodzice chrzestni, jak i świadkowie bierzmowania. Zbyt rzadko też przygotowanie do sakramentów uwzględnia doświadczenia ruchów odnowy i angażuje ich animatorów do pracy w małych grupach.

Formacja liturgiczna dokonuje się we wspólnocie, której członkowie, napełnieni Duchem Świętym i karmieni sakramentami paschalnymi, występują nie tylko w roli uczestników działań wychowawczych ale także organizatorów życia na co dzień tajemnicami wiary. Mistagogia ta realizuje się najpierw w rodzinie, która jest Kościołem Domowym. Sam zaś styl życia rodzinnego ma istotny wpływ na odkrywanie obecności Boga pośród Jego ludu i spotkania z Nim w działaniach kultowych. Rola przewodników w tej formacji przysługuje rodzicom, którzy od chrztu uczestniczą w powszechnym kapłaństwie, zaś dodatkowo przez sakrament małżeństwa są upełnomocnieni, upoważnieni i umocnieni do wykonywania funkcji nauczycielskiej, kapłańskiej i pasterskiej w Kościele Domowym. Misterium rodziny związane jest ściśle z liturgią domową, dając szansę dla realizowania form pobożności i autentycznej modlitwy przez przeżycie tajemnicy Boga doświadczane w duchu i prawdzie codziennego życia. W środowisku rodzinnym kształtowane są naturalne dyspozycje ucznia Pana takie jak: poczucie wspólnoty, otwarcie na zbawienie, postawa służby i osobowej czci, duch wdzięczności, szczerości i pokornej akceptacji siebie, prawdziwy obraz Boga jako łaskawego Ojca. Te duchowe sprawności, ukształtowane przez świadectwo rodziców jako pierwszych mistrzów modlitwy i liturgów życia wspólnotowego, znajdują dopełnienie i przedłużenie w oficjalnym kulcie Kościoła przez wewnętrzne postawy czynnego uczestnictwa w liturgii: umiejętność spotkania się i pojednania z innymi, słuchania, czynnej miłości, wdzięczności i dziękczynienia, ofiary i poświęcenia dla innych, duchowej jedności, misyjnego posłannictwa i odpowiedzialności za braterską wspólnotę. Akcentując potrzebę budowania parafii jako zintegrowanej wspólnoty należy w duszpasterstwie dowartościować rodzinę jako żywą tkankę każdej społeczności kościelnej.

POSTULATY I WSKAZANIA PASTORALNE

W celu koordynacji działań formacyjnych i liturgicznego wychowania, a zwłaszcza usprawnienia działań Komisji Episkopatu Polski do Spraw Liturgii i Duszpasterstwa Liturgicznego oraz Podkomisji do Spraw Muzyki Sakralnej i Podkomisji do Spraw Duszpasterstwa Służby Liturgicznej z odpowiednimi komisjami diecezjalnymi i zakonnymi, koniecznym w Polsce byłoby powołanie do istnienia Krajowego Ośrodka Duszpasterstwa Liturgicznego. Jego zadaniem byłaby rewizja i edycja ksiąg liturgicznych, wydawanie czasopisma liturgiczno-formacyjnego, opracowanie i publikacja materiałów pomocniczych do katechezy mistagogicznej i homilii, wyjaśnianie przepisów prawno-liturgicznych i rozwiązywanie wątpliwości, proponowanie nowych form wyposażenia wnętrz kościołów, wzorców szat i naczyń liturgicznych, promocja dzieł muzyki sakralnej, przygotowanie modeli nabożeństw liturgicznych, publikacja śpiewników liturgicznych i modlitewników dla ludzi świeckich itp. Fundusz tego centrum wychowania i formacji liturgicznej pochodziłby z edycji ksiąg liturgicznych i materiałów formacyjnych wydawanych z mandatu Komisji Episkopatu Polski do Spraw Liturgii i Duszpasterstwa Liturgicznego.

Najpilniejszym zadaniem w zakresie wychowania liturgicznego jest "duchowa formacja pasterzy i wiernych". Ma być ona realizowana w toku samej liturgii, zwłaszcza z racji sprawowania sakramentów i celebracji misterium Chrystusa w czasie, np. przez katechezę wielkopostną i adwentową lub przygotowanie do ważnych obchodów parafialnych. Ten rodzaj formacji należy promować podczas popularnych misji i rekolekcji parafialnych, zajęć formacyjnych dla grup apostolskich w domach rekolekcyjnych, a także praktyk: tygodnia liturgicznego, godziny biblijnej, czuwania modlitewnego, dzielenia się ewangelią, rewizji życia w zespole, modlitwy charyzmatycznej itp. Materiały formacyjne i środki audiowizualne przygotowane dla organizowania tego typu formacji mogą być udostępniane prasie, radiu i telewizji.

W celu zapewnienia należytej formacji liturgicznej kandydatom do kapłaństwa i teologom dyplomowanym nauka świętej liturgii winna być traktowana na wydziałach teologicznych i w seminariach duchownych jako przedmiot główny. Realizując wskazania soborowej Konstytucji o liturgii (KL 16) oraz Instrukcji Kongregacji Wychowania Katolickiego "O formacji liturgicznej w Seminariach" (art. 43-45) oraz Konstytucji Apostolskiej "Sapientia christiana" (art. 41), wykładom z liturgiki wraz ze stosownymi ćwiczeniami należy poświęcić dwie godziny tygodniowo w cyklu studiów seminaryjnych, zaś na wydziałach teologii dla świeckich teologów odpowiednią ilość zajęć nie mniejszą jednak niż jedną godzinę przez osiem semestrów w czasie pięciu lat studiów.

Ważnym postulatem formacyjnym byłoby wprowadzenie mistagogii liturgicznej do programu pogłębiania wiedzy teologicznej dla młodych roczników księży w stałym studium pastoralno-teologicznym w ciągu pięciu lat po święceniach. Zarówno w tym typie dokształcenia duszpasterzy, jak przy organizowaniu kursów dekanalnych, regionalnych i diecezjalnych należy poświęcić stosowną ilość czasu na refleksję nad teologiczną zawartością ksiąg liturgicznych oraz praktyczną realizacją adaptacji i duszpasterstwa liturgicznego w parafiach i w diecezji.

W trosce o liturgiczną formację świeckich celowe byłyby wielorakie przedsięwzięcia, które dostosowane do ich stanu mają ułatwiać im zrozumienie misterium liturgii:

- należy z wielką troską zorganizować formację rodziców i chrzestnych przed chrztem dzieci, bierzmowaniem i pierwszą Komunią świętą przygotowując dla nich stosowne katechezy i nabożeństwa liturgiczne, które pogłębiłyby u nich zrozumienie treści teologicznej sakramentów inicjacji i ich waloru duchowego w życiu chrześcijańskim;

- w każdej parafii winno się powołać liturgiczny zespół formacyjny, który duszpasterze mają regularnie zapraszać do przygotowania liturgii niedzielnej i świątecznej w lokalnej wspólnocie, a zwłaszcza wykorzystać przy inicjacji sakramentalnej. Członkowie tego zespołu organizowaliby pracę formacyjną w grupach rodzin, zwracając szczególną uwagę na wspólnoty rodzinne zaniedbane lub obojętne religijnie. Przewodniczący tego zespołu liturgicznego winien należeć z urzędu do rady parafialnej;

- w każdej diecezji należy powołać kilka Ośrodków Katechumenalnych, które przez zorganizowaną formację w grupie przygotowywałyby katechumenów do chrztu. Te centra formacji liturgicznej powiązane z domami rekolekcyjnymi, wspólnotami zakonnymi lub ośrodkami ruchów eklezjalnych podejmowałyby także zadania formacyjne wobec osób religijnie zaniedbanych, które zdecydowałyby się na formację o typie "katechumenatu pochrzcielnego" (KKK 1231);

- z każdej parafii należy desygnować kilka osób religijnie zaangażowanych i skierować ich do centrum formacji laikatu jednego z ruchów kościelnych o wypracowanej duchowości. Ci uformowani liturgicznie i ascetycznie animatorzy podjęliby pracę z grupami formacyjnymi i wspólnotami odnowy życia, przyczyniając się do ożywienia religijnego całej wspólnoty lokalnej;

- w trosce o liturgiczną formację wiernych zaleca się coroczne przeprowadzenie w każdej parafii "Tygodnia liturgicznego" podczas ostatniego tygodnia roku kościelnego. W ramach tych dni położyłoby się nacisk na wzorcowe sprawowanie Mszy św. i Liturgii Godzin oraz wygłoszenie katechez mistagogicznych na wyznaczone tematy.

 

 

 

 

W sprawowaniu liturgii kładzie się dziś nacisk na spełnianie przez wiernych posług liturgicznych. W oparciu o wypracowany przez Krajowe Duszpasterstwo Służby Liturgicznej program formacji dziecięcej służby liturgicznej należy prowadzić w każdej parafii grupę ministrantów, scholę liturgiczną oraz zespół śpiewający (chór). Obok zespołów liturgicznych winno się zapewnić "możliwość spełniania funkcji liturgicznych przez różne osoby" dorosłe, które przeszły stosowną formację mistagogiczną odpowiednią dla podejmowanej przez nich posługi. Pierwszeństwo w pełnieniu konkretnych funkcji mają ci, którzy odkryli w nich swoje powołanie i podejmują je jako odpowiedź na wezwanie Boga z całym zaangażowaniem umysłu i serca. Tym też osobom należy udzielić kościelnej ordynacji wskazującej na służebny charakter spełnianej przez nich posługi dla dobra wspólnoty kościelnej. Te kobiety i mężczyźni ustanowieni na stałe jako ministrzy liturgiczni mogą podjąć posługę słowa (lektor, komentator, diakon), posługę światła i daru (akolita, osoby niosące dary do ołtarza lub zbierające datki), posługę śpiewu (kantor, psałterzysta, organista, schola, chór), posługę rozdzielającego Eucharystię (kobiety, siostry zakonne, mężczyźni), posługę nauczania i caritasu (katecheci, diakoni, animatorzy grup). Wszystkie te funkcje liturgiczne objawiają tajemnicę Kościoła, a zwłaszcza ukryte w nim charyzmaty i talenty, dane ludziom przez Boga jako znak Jego hojności i troski o wspólnotę. Spełniający te posługi wobec wspólnoty uczniów Pana mogą zajmować miejsca w bezpośredniej bliskości ołtarza.

ZAKOŃCZENIE

Liturgia chrześcijańska wyrosła z ducha radosnego spotkania przy jednym stole rodzinnym. Ducha liturgicznego świętowania, opartego na rodzinnej i przyjacielskiej atmosferze wspólnego przebywania, radowania się i wspierania się w zgromadzeniu braci i sióstr, winny umacniać wszystkie działania kultowe podejmowane dla budowania jedności z Chrystusem i braćmi. Duchowe formowane uczniów Pana w misterium liturgii jest metodą wychowania integralnego i posiada nieporównywalnie wyższą skuteczność aniżeli nauczanie werbalne. Klimat jednak liturgicznej formacji domaga się aktywnego zaangażowania uczestników, ich świadectwa wiary i wypowiedzi także w symbolicznym i obrzędowym wymiarze świętych misteriów. W sprawowaniu liturgii z dorosłymi, a zwłaszcza z udziałem dzieci i młodzieży, należy położyć nacisk na stosowne wprowadzenia do poszczególnych części celebracji, udział scholi liturgicznej lub zespołu śpiewaczego, spełnianie posług i właściwą oprawę muzyczną. Dobrze byłoby, aby zwłaszcza formy liturgii z udziałem młodzieży przygotowywali sami młodzi uczniowie Chrystusa. W nastrój zaś celebracji społeczność dziecięca lub młodzieżowa może być wprowadzona przez stosowne teksty modlitewne, poezję religijną, odpowiednią muzykę, które obok wewnętrznego wyciszenia uczyłyby sposobu religijnej koncentracji i ducha medytacji.

Przy sprawowaniu świętych misteriów należy zwracać uwagę na komunikatywność formuł modlitewnych, prostotę i podniosłość ceremonii, czytelność postaw, gestów i znaków liturgicznych (np. znaku pokoju) oraz wymowę procesji: wejścia, składanych darów i komunijnej. Wszystko to służy wytworzeniu poczucia braterstwa, duchowej jedności i żywego doświadczenia spotkania z Chrystusem i braćmi.
Atmosferę religijnego zaangażowania winna wzmacniać homilia jako słowo życia. Z natury rzeczy podczas mszy z udziałem dzieci i młodzieży należy zrezygnować z czytania Listów pasterskich, jak postulowała to w 1926 r. Konferencja Episkopatu Polski, ograniczając się do podania głównego wątku tej kerygmy w ogłoszeniach duszpasterskich przy równoczesnym udostępnieniu tekstu Listu w parafialnej gazecie lub gablotce. W większych parafiach należy w niedziele i święta przywrócić odrębne Msze św. z udziałem dzieci i młodzieży, zaś msze w tygodniu łączyć z formacją grup młodzieżowych, duszpasterstwa oazowego lub ruchów eklezjalnych młodych chrześcijan.

Wskazanym byłoby, aby duszpasterze w przygotowaniu wiernych do sakramentów zachowali metodę formacji mającą zastosowanie przy inicjacji chrześcijańskiej, wprowadzając wiernych w święte misteria stopniowo przy współpracy całej wspólnoty. Dla celów tej mistagogi należy opracować odrębne zalecenia duszpasterskie oraz stosowne materiały programowe na poszczególne celebracje. W tym typie formacji szczegółowej można się odwołać do doświadczeń formacyjnych znanych ruchów eklezjalnych i przygotowanych przez nie pomocy duszpasterskich, zapraszając samych przedstawicieli tych środowisk do włączenia się w dzieło mistagogii liturgicznej.

_______________________

Artykuł zaczerpnięty z internetowego wydania Liturgia Sacra