Wszystko o Wielkim Poście

Post w dziejach Kościoła

publikacja 11.03.2003 07:56

Jak to z postem było i... jest

według „Breviarium Fidei"

Od samego początku chrześcijaństwa, zgodnie z tradycją judaizmu i w duchu religijności w ogóle, istniały posty jako środek uświęcający. Kościół ujął je w swoje ustawodawstwo.



Rozróżnia się post ścisły (jejunium) i wstrzemieźliwość od pokarmów mięsnych (abstinentia). Ich obecną dyscyplinę podajemy niżej. Zaznaczamy tylko ważniejsze etapy ewolucji stosowania postów w Kościele, nie uwzględniając jednak dyscypliny monastycznej.

W pierwszym pokoleniu chrześcijańskim w Judei, Galilei i Syrii zachowano dwudniowy post faryzeuszów w każdym tygodniu (por. Łk 18, 12), ale przesunięto go z pierwszego dnia tygodnia (niedzieli) na czwarty, tj. na środę, i z piątego na szósty, tj. na piątek. Ten ostatni dzień wybrany został w związku z Męką Pana Jezusa.

W związku z decyzją tzw. Soboru Jerozolimskiego (Dz 15, 29) przetrwał przez kilka wieków w Kościele mozaistyczny zwyczaj niespożywania krwi i mięsa duszonego. Ale w dalszych wiekach zwyczaj ten poszedł w zapomnienie i papież Mikołaj I (858-867) stanowczo oświadcza w swojej odpowiedzi na trudności Bułgarów (listopad 866 r.), że „można spożywać wszelkiego rodzaju mięso, które nie jest szkodliwe". Na Wschodzie zwyczaj ten pozostał. Chociaż Kościół uznaje praktykę licznych zakonów, w których się w ogóle nie spożywa mięsa, to nie znaczy, że ścisły wegetarianizm jest zalecany dla wszystkich. Można nawet powiedzieć, że potępianie pokarmów mięsnych, które czasem opiera się na przesłankach metafizycznych w duchu starego manicheizmu lub pod wpływem teorii Dalekiego Wschodu o zbawieniu i o metempsychozie, zasługuje na dezaprobatą wierzących.

Posiadamy świadectwo św. Augustyna, że wiele społeczności na Zachodzie przestrzegało postu sobotniego.

Dosyć wcześnie przyjął się zwyczaj stosowania postów na początku każdej pory roku: z okazji zasiewów na wiosnę, ofiarowania Bogu pierwocin zboża w lecie, winobrania w jesieni, zbioru oliwek w zimie. Stąd powstały „suchedni". Św. Leon Wielki tłumaczy ich pochodzenie od ustawodawstwa mojżeszowego. Wybór dni tygodnia, tj. środy, piątki i soboty, pochodzi najprawdopodobniej od starożytnego zwyczaju poszczenia właśnie w owe dni w związku z liturgią, która się w tych samych dniach odbywała. Ponieważ „suchedni” występują najpierw w Rzymie, nie jest wykluczone, że nawiązywały one do zwyczajów pogańskich uczczenia początku pór roku. Karol Wielki zarządził, że będą one obchodzone w całym cesarstwie: lecz w krajach, gdzie pory i gatunki zbiorów nie pokrywały się ze śródziemnomorskimi, obchodzenie „suchedni" bardzo trudno weszło w zwyczaj.

Bardzo wcześnie wprowadzono post w przeddzień większych uroczystości liturgicznych, tzw. wigilie. „Kodeks rubryk" z 1960 r. zachował tylko 7 wigilii, nie wszystkie jednak są uczczone postem: Bożego Narodzenia, Zielonych Świąt, Wniebowstąpienia Pańskiego, Wniebowzięcia NMP, Narodzenia św. Jana Chrzciciela, uroczystości św. Piotra i Pawła oraz św. Wawrzyńca, szczególnego patrona miasta Rzymu. Post obowiązywał według norm prawa kanonicznego tylko w wigilię Bożego Narodzenia i Wniebowzięcia NMP, lecz ten ostatni post, ze względu na okres wakacyjny można było — za zarządzeniem ordynariusza — przenieść na przeddzień Niepokalanego Poczęcia NMP.

Najważniejszym okresem postnym jest w całym roku liturgicznym tzw. Wielki Post (Quadragesima). Pierwotnie ograniczał się on do kilku dni w Wielkim Tygodniu, ale początki jego sięgają do czasów apostolskich, jak świadczą o tym św. Hieronim (List 41 do Marcelli, nr 3) i św. Leon Wielki (Mowa VI na Wielki Post). Obecnie dzieli się ten czas na trzy okresy:

1. Przedpoście: Niedziela Siedemdziesiątnicy (w 9 tygodniu, czyli prawie w 70 dni przed Wielkanocą) zwana także „Starozapustną"; Niedziela Sześćdziesiątnicy (w 60 dni przed Wielkanocą), czyli „Mięsopustna"; Niedziela Pięćdziesiątnicy (w 50 dni przed Wielkanocą), czyli „Zapustna" (nb. „Pięć-dziesiątnicą" nazywa się także Niedzielę Zielonych Świąt);
2. Sam Wielki Post od Środy Popielcowej do IV Niedzieli;
3. Okres Męki Pańskiej: I Niedziela Pasyjna, dawniej nazywana Niedzielą Męki Pańskiej, II Niedziela Pasyjna, tzw. Palmowa, oraz Wielki Tydzień zakończony przez tzw. „Triduum Sacrum', które pierwotnie oznaczało trzy dni „Paschy", czyli Wielki Piątek, Wielką Sobotę i Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego (zob. np. św. Augustyna List 55, 24 — PL 33, 215), ale obecnie w nowym „Kodeksie Rubryk" (nr 75) obejmuje Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobotę aż do chwili rozpoczęcia Wigilii Paschalnej.
Post ścisły, chociaż jest polecany na cały okres wielkopostny, obowiązuje wyłącznie w Środę Popielcową i w Wielki Piątek. Wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych zaś, która obowiązywała przedtem we wszystkie środy i piątki oraz w sobotę „suchedni" i w Wielką Sobotę do południa, obecnie obowiązuje już tylko w piątki.

Historia Wielkiego Postu

nie jest dotychczas całkiem wyjaśniona. Kan. 5 Soboru Nicejskiego (325), na który jeszcze się powołuje wielu historyków i kanonistów, wspomina nie Wielki Post, kiedy mówi o „Quadragesima Paschae", lecz czterdziestodniowy okres po Wielkanocy (zob. S. Salaville, „La tessa-rakoste du 5-eme canon de Nicee" w „Echos d’Orient" 1910, s, 65; 1929, s. 257). Poza tym wiemy, że istniał w niejednej gminie chrześcijańskiej zwyczaj uprawiania prywatnego pokutnego postu czterdziestodniowego w różnych porach, za pozwoleniem biskupa. Prawo kościelne tej kwarantanny nie uwzględnia, ale ślady jej pozostały w starych formułach odpustów, kiedy mówiono: taka czynność lub modlitwa zasługuje na tyle dni odpustu i tyle kwadrygen.

Oficjalny Wielki Post był i nadal jest okresem wspólnych rekolekcji całej rodziny chrześcijańskiej w przygotowaniu do radości wielkanocnej. Jest więc czymś więcej niż okresem narzuconego i najczęściej nie zachowywanego postu: już przy końcu IV wieku św. Jan Chryzostom wyjaśnia, że Wielki Post daje wiernym okazję do głębszego i intensywniejszego życia religijnego (Homilia 30 in Gen. 11, l n. l — PC 53, 273).

Najpewniejsze świadectwa tego zwyczaju na Wschodzie posiadamy w „Listach wielkanocnych" św. Atanazego, szczególnie z lat 330, 340, 341, 347, w „Katechezach" św. Cyryla Jerozolimskiego oraz w aktach synodów lokalnych. Nie brak także aluzji na Zachodzie jeszcze z okresu przed św. Augustynem w Rzymie; kiedy św. Atanazy tam przebywał na wygnaniu w 341 r., już od dawna był wprowadzony czterdziestodniowy okres przygotowania do Paschy, aczkolwiek zachowywano tylko trzy tygodnie ścisłego postu, mianowicie pierwszy tydzień, który zawiera „suchedni", czwarty tydzień (septimana mediana), w którym odbywało się ostateczne przygotowanie katechumenów do chrztu, oraz szósty, czyli Wielki Tydzień. W tych trzech tygodniach intensywniejszej pokuty i gorliwszej modlitwy miały miejsce w Rzymie także świecenia kapłańskie.

W połowie V wieku istniał już zwyczaj postu przez cały okres 40 dni; ażeby osiągnąć doskonałą cyfrą 40 dni postu efektywnego — ponieważ w niedziele nie poszczono — wliczono do samego Wielkiego Postu dwa pierwsze dni „Triduum Sacrum", czyli Wielki Piątek i Wielką Sobotą, oraz dodano cztery dni przed l Niedzielą, która jednak — jak to zaznacza jeszcze w naszych mszałach tekst modlitwy na sekretę — była uważana za „pierwszy dzień postu" (initium quadragesimae).

Już w tym czasie kilku gmin wprowadziło trzy tygodnie przygotowawcze do Wielkiego Postu. Na Wschodzie chciano osiągnąć 70 dni postu na pamiątkę 70-letniego wygnania narodu izraelskiego w Babilonie (symbol oczekiwania Zbawiciela). Na Zachodzie intencja była przede wszystkim pedagogiczna, aby stopniowo zapoznać wiernych z wymaganiami intensywniejszego życia religijnego. W Rzymie i na Zachodzie zwyczaj ten rozpowszechnił się po najazdach Longobardów. Okres Przedpościa odznacza się zaprzestaniem śpiewania „Alleluja" i rozpoczęciem czytania Pisma św. od Księgi Rodzaju, celem zapoznania katechumenów z obietnicami o Chrystusie Zbawicielu zawartymi w Starym Testamencie.

Dalszy ciąg na następnej stronie

Okres Adwentu powstał w Hiszpanii i w Galii przy końcu IV wieku w związku z przygotowaniem katechumenów do chrztu, który otrzymywali w uroczystość Objawienia Pańskiego (Trzech Króli). W środkowej Galii zaczynano uroczysty sześciotygodniowy post po dniu św. Marcina, największego misjonarza Galii. W Rzymie papież Gelazjusz (492-496) uporządkował „czasy" liturgiczne i rozszerzył post „suchedni" grudniowych na cztery tygodnie przygotowawcze do Bożego Narodzenia.
Nasze czasy nie zachowały trzeciego Wielkiego Postu, jaki w starożytności i w średniowieczu obchodzono po Zielonych Świętach.

W tych różnych okresach uważano praktykę postu ścisłego za istotną. Polegała ona na spożywaniu jedynego posiłku po zachodzie słońca i modlitwach wieczornych. Przeniesienie głównego posiłku na południe było jednak powszechne w XV wieku. Różne ulgi zostały wprowadzone w ostatnich wiekach aż do stosunkowo łagodnej dyscypliny naszych czasów, którą tutaj podajemy.

Kodeks Prawa Kanonicznego mówi:

Kan. 1250. W Kościele Powszechnym dniami i okresami pokutnymi są poszczególne piątki całego roku i czas Wielkiego Postu.
Kan. 1251. Wstrzemięźliwość od spożywania mięsa lub innych pokarmów, zgodnie z zarządzeniem Konferencji Episkopatu, należy zachowywać we wszystkie piątki całego roku, chyba że w danym dniu przypada jakaś uroczystość. Natomiast wstrzemięźliwość i post obowiązują w Środę Popielcową oraz w piątek Męki i Śmierci Pana Naszego Jezusa Chrystusa.
Kan. 1252. Prawem o wstrzemięźliwości są związane osoby, które ukończyły czternasty rok życia, prawem zaś o poście są związane osoby pełnoletnie, aż do rozpoczęcia sześćdziesiątego roku życia. Duszpasterze i rodzice winni się zatroszczyć o to, ażeby również ci, którzy z racji młodszego wieku nie są związani jeszcze prawem postu i wstrzemięźliwości, byli wprowadzani w autentycznego ducha pokuty.

Post eucharystyczny

Dla całości obrazu nauki Kościoła o poście podajemy naukę o poście eucharystycznym.

Post eucharystyczny nie pochodzi z ustanowienia Bożego. Chrystus Pan bowiem ustanowił Eucharystie i podał Ją Apostołom „po wieczerzy" (2 Kor 11, 25). Nic o nim także nie wspomina Pismo św. Ponieważ jednak Eucharystia zastąpiła dawną wieczerza hebrajską, Kościół mógł całkiem swobodnie w jej celebrowaniu wprowadzić inne obrzędy i zwyczaje aniżeli te, jakie zachowywali Izraelici.
Bardzo prędko już w pierwszych wiekach zaprowadzono zwyczaj udzielania Eucharystii wiernym będącym na czczo. Miało to symbolizować i ułatwiać głębsze przygotowanie się do Najświętszej Ofiary oraz być wyrazem czci dla Chrystusa. Jedną z przyczyn mogły być także nadużycia przy posiłkach, o których już wspomina św. Paweł (l Kor 77, 21 n). Tutaj przytaczamy tylko parę świadectw Kościoła na temat rozwoju tej dyscypliny.

SYNOD W HIPPONIE (393)

Cytowany kan. 28 tego synodu świadczy, że dobrze jeszcze pamiętano dawny okres, kiedy przyjmowano Eucharystię po posiłku. Według ustawy synodu wolno to czynić tylko raz do roku, mianowicie w Wielki Czwartek, na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. To samo powtarza synod w Kartaginie (397).
Kan. 28. Sakrament Ołtarza mogą ludzie przyjmować tylko na czczo, z wyjątkiem rocznicy dnia, kiedy obchodzi się [pamiątkę] Wieczerzy Pańskiej.

II SYNOD W MACON (585)

Stopniowo praktyka i zwyczaj Kościoła w odniesieniu do postu eucharystycznego ulegały coraz większemu zaostrzeniu. Poszczególne synody lokalne zaczęły nawet ustanawiać kary kościelne jako sankcję za przekroczenie przepisów o tym poście. Odnosiły się one głównie do kapłanów i obejmowały tak ekskomunikę, jak i złożenie z godności kościelnej oraz pozbawienie prawa pełnienia funkcji kapłańskich. Przykładowo widzimy to na następujących synodach: II synod w Macon (385), VII synod w Toledo (646) kań. 2 (Mansi 10, 708), III synod w Bradze (572) kań. 10 (Mansi 9, 841).
Z biegiem wieków jednak nastąpiło pewne złagodzenie postu eucharystycznego w wypadku choroby albo jakiejś innej konieczności, jak o tym świadczy Sobór w Konstancji (1415)). Podajemy tylko kanony synodów w Macon i Bradze.
Kan. 6. Postanawiamy także, by żaden kapłan nie odważał się po spożyciu posiłku lub po wypiciu wina sprawować Ofiary albo odprawiać Mszę tak w dni zwykle, jak i święta. Niegodną bowiem jest rzeczą, aby pokarm materialny przedkładać ponad duchowy. Jeśliby zaś ktoś usiłował tego dokonać, ma utracić godność.

III SYNOD W BRADZE (572)

Kan. 10. Postanowiono... że jeśliby jakiś kapłan... nie na czczo, lecz po przyjęciu posiłku sprawował Ofiarę, natychmiast ma być pozbawiony swej funkcji i złożony z urzędu przez własnego biskupa.
PIUS XII: Motu proprio „Sacram Communionem”
(1957)
W związku ze zmieniającymi się warunkami życia naszych czasów Kościół zaczął stopniowo łagodzić przepisy postu eucharystycznego. Główną przyczyną była chęć ułatwienia wiernym przystępowania do Komunii św., a kapłanom odprawiania Mszy św. w różnych okolicznościach. Kościół ma do tego zupełne prawo, gdyż mocą posiadanej władzy sam przedtem ten post wprowadził.
I tak najpierw w r. 1946 Kongregacja Soboru złagodziła post eucharystyczny dla chorych (AAS [1947] 603 n). Potem w r. 1953 (AAS 45 [1953] 15 n) Pius Xli wprowadził daleko idące udogodnienia tak dla wiernych, jak i dla kapłanów, zalecając korzystanie z nich głównie za zgodą spowiednika, co nie zawsze dla wiernych było jasne. W każdym razie już od tej pory woda naturalna nie łamała postu eucharystycznego. Wreszcie Pius XII w r. 1957 wydaje motu proprio „Sacram Communionem", które w sposób jasny i prosty ustala normy postu eucharystycznego dla całego Kościoła — tym samym zmieniając praktycznie dotąd obowiązujące przepisy prawa kanonicznego. Jak pisze papież, zachętą do wydania takiego prawa była duża radość biskupów, kapłanów i wiernych z powodu poprzednich ulg oraz pragnienie wprowadzenia dalszych ułatwień w przystopowaniu do Komunii św. i odprawianiu Mszy św.
Podajemy tylko fragment odnoszący się do postu eucharystycznego.
2. Czas postu eucharystycznego zachowywanego przez kapłanów przed Mszą św., a przez wiernych przed Komunią tak w godzinach przedpołudniowych jak i popołudniowych, zostaje ograniczony do trzech godzin co do pokarmów stałych i napojów alkoholowych, a do jednej godziny co do napojów niealkoholowych. Woda (naturalna) nie łamie postu.
3. Post eucharystyczny przez czas wyżej podany powinni zachować także ci, którzy odprawiają Mszę św. lub przyjmują Komunię św. o północy lub w pierwszych godzinach dnia.
4. Chorzy, chociażby nie przebywali w łóżku, mogą przyjmować bez ograniczenia czasu napoje niealkoholowe oraz prawdziwe i właściwe lekarstwa, tak płynne jak i stałe, przed odprawianiem Mszy św. lub przyjęciem Komunii św.

Jednak usilnie zachęcamy kapłanów i wiernych, którzy to mogą uczynić, aby zachowywali starą i czcigodną formę postu eucharystycznego przed Mszą lub Komunią św.
Wszyscy wreszcie, którzy będą korzystać z tych ułatwień, niech się starają za otrzymane dobrodziejstwo stosownie do swych możliwości wywdzięczyć wzorowym życiem chrześcijańskim, a szczególnie pokutą i uczynkami miłości [bliźniego].

Kodeks Prawa Kanonicznego (1983)

Dalszego złagodzenia postu eucharystycznego dokonali Jan XXIII i Paweł VI. Kodeks Prawa Kanonicznego postanawia:
Kan. 919 — § l. Przystępujący do Najświętszej Eucharystii powinni przynajmniej na godzinę przed przyjęciem Komunii świętej powstrzymać się od jakiegokolwiek pokarmu i napoju, z wyjątkiem tylko wody i lekarstwa.
§ 2. Kapłan, który tego samego dnia sprawuje dwa lub trzy razy Eucharystię, może przed drugim lub trzecim sprawowaniem coś spożyć, chociażby nie zachodziła przerwa jednej godziny.
§ 3. Osoby w podeszłym wieku lub złożone jakąś chorobą, jak również ci, którzy się nimi opiekują, mogą przyjąć Najświętszą Eucharystię, chociażby coś spożyli w ciągu godziny poprzedzającej.