Aby poznać liturgię chrześcijańskiego Wschodu, ruszamy… na zachód, do Wrocławia. Pomieszane kierunki to pozostałość po skomplikowanej historii naszego kraju – akcja „Wisła” zmusiła tysiące ludzi ze wschodnich krańców powojennej Polski do przeprowadzki na tzw. Ziemie Odzyskane. To stąd w stolicy Dolnego Śląska znalazła się spora wspólnota greckokatolicka. Od 1997 roku miejscem jej modlitwy jest zabytkowy kościół św. Wincentego i św. Jakuba, który Jan Paweł II przekazał wschodnim braciom na zakończenie Kongresu Eucharystycznego. Zabytkowe wnętrze zaadaptowane zostało do potrzeb wschodniej liturgii. Naszym przewodnikiem jest katedralny wikariusz ks. Mateusz Demeniuk, który kilka dni po tym spotkaniu został ustanowiony proboszczem greckokatolickiej parafii w Opolu. – Kościół greckokatolicki ma długą tradycję, sięgającą czasów chrztu Rusi Kijowskiej, czyli X wieku. Z lekcji historii pamiętamy jednak, że w roku 1054 nastąpiła tzw. schizma wschodnia, która objęła również kijowską Cerkiew. Jednakże po kilku stuleciach rozłamu, w 1596 roku, podczas unii brzeskiej, Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej odnowił jedność z Rzymem. Część prawosławnych uznała zwierzchnictwo papieża i przyjęła dogmaty uznawane w Kościele rzymskokatolickim. Mamy więc swoją liturgię, prawo, hierarchię i administrację kościelną, pozostając jednocześnie w pełnej jedności z Kościołem rzymskim – tłumaczy na początku ks. Mateusz i zabiera nas w podróż pełną symboli, barw i zapachów, tworzących niepowtarzalną liturgię Wschodu.•

IKONOSTAS

Tym, co rzuca się w oczy po przekroczeniu progu każdej cerkwi, jest ikonostas – ściana ikon, przegroda, która oddziela przestrzeń świątyni dostępną dla wiernych od części zarezerwowanej dla duchownych. Ten we wrocławskiej katedrze jest nietypowy, wykonany ze współczesnych ikon Jerzego Nowosielskiego. Ikonostasy mogą zawierać różne ikony, ale dwie najważniejsze są niezmienne – po lewej Matka Boża z Dzieciątkiem, po prawej Pan Jezus. Pomiędzy nimi znajdują się królewskie (inaczej carskie) wrota, które otwierane są na czas Boskiej Liturgii – tak w Kościele greckokatolickim nazywana jest Eucharystia. Przez carskie wrota, za którymi znajduje się ołtarz, przechodzić mogą jedynie kapłani – w przeciwieństwie do wrót diakońskich, które są dostępne także dla świeckich mężczyzn. Kobiety za ikonostas w ogóle nie mają wstępu. Jeśli Boska Liturgia sprawowana jest w budynku kościoła rzymskokatolickiego – a tak dzieje się często szczególnie w mniejszych wspólnotach, które korzystają z udostępnionych im świątyń – przed ołtarzem ustawia się ikony Matki Boskiej i Pana Jezusa, dzięki czemu powstają carskie i diakońskie wrota. Ikony można też znaleźć w wielu innych miejscach cerkwi, przed każdą umieszczone są ofirnyki, gdzie wierni zapalają woskowe świece. Płonąca świeca podtrzymuje modlitwę nawet wówczas, kiedy zapalający opuści już świątynię.

Ahnec

Boska Liturgia rozpoczyna się od znaku krzyża, robionego księgą Ewangelii nad ołtarzem – to tak, jakby kluczami królestwa niebieskiego otwierano rozpoczynające się misterium. Ale już wcześniej na bocznym ołtarzu, ustawionym po lewej stronie prezbiterium, główny celebrans przygotowuje dary. Materią Eucharystii jest chleb kwaszony – z mąki, wody i drożdży – z którego wypiekane są prosfory, przypominające niewielkie bułeczki. Najważniejszą jest ahnec – „baranek”. Kapłan czyni nad nim trzykrotnie znak krzyża i specjalnym nożykiem odcina boki i spód. Rozkraja na krzyż, dzięki czemu chleb wygląda, jakby miał nóżki. Ahnec układany jest na dyskosie – podwyższonej patenie. Następnie kapłan miesza w kielichu wodę i wino. Dopiero po tych przygotowaniach zaczyna się Boska Liturgia.

Ambona

Tak jak w Eucharystii Kościoła rzymskiego liturgię eucharystyczną poprzedza liturgia słowa. Czytany jest wyłącznie Nowy Testament; w trakcie roku liturgicznego odczytywana jest cała Ewangelia. Fragmenty Starego Testamentu, głównie zapowiedzi prorockie, pojawiają się w czasie nieszporów. W cerkwiach greckokatolickich w Polsce używany jest język ukraiński – w tym języku sprawowana jest liturgia i głoszone są kazania. Rok liturgiczny zaczyna się 1 września według kalendarza juliańskiego – w obowiązującym w Polsce kalendarzu gregoriańskim ten dzień przypada 14 września. Kolor szat liturgicznych związany jest z okresem w liturgii bądź świętami. Na co dzień obowiązuje kolor żółty lub złoty. Biały to najważniejsze święta, niebieski – święta maryjne, których jest sporo. Na Zesłanie Ducha Świętego kapłani zakładają zielone szaty.

Ołtarz

Do głównego ołtarza dostęp mają wyłącznie kapłani. Na płycie ołtarzowej rozłożony jest antymins – chusta z wszytymi relikwiami świętych, których autentyczność potwierdzają pieczęć i podpis biskupa. Na antyminsie ułożony jest obrus, na nim rozkłada się czerwony korporał. Kolor ma podwójne zastosowanie praktyczne – w Boskiej Liturgii używa się czerwonego wina, które mogłoby zostawić ślady na białej tkaninie, z drugiej strony partykuły Ciała Pańskiego lepiej widoczne są na czerwonym materiale. W czasie Boskiej Liturgii na ołtarz przynoszone są dyskos z wcześniej przygotowanymi prosforami oraz kielich. Potem następuje moment konsekracji i choć sam obrzęd wygląda nieco inaczej niż w Kościele rzymskim, istota jest dokładnie taka sama – chleb i wino zamieniają się w Ciało i Krew Chrystusa. Po konsekracji do kielicha z winem ze złotego dzbanuszka o nazwie tepłota po raz drugi dolewana jest woda. Tym razem jest ona gorąca, co wskazuje na żywego Chrystusa – krew, która wypłynęła z Jego przebitego boku, także była przecież ciepła.

Komunia

Komunia Święta udzielana jest zawsze pod dwiema postaciami. Cząsteczki konsekrowanej prosfory kapłan umieszcza w kielichu z Krwią Pańską, a następnie za pomocą specjalnej łyżeczki podaje je wiernym w taki sposób, aby nie dotknąć ust. W czasie pandemii, aby uniknąć ryzyka zarażenia koronawirusem, stosowano jednorazowe drewniane łyżeczki, które po liturgii były spalane, a popiół zakopywany w godnym miejscu. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby rzymski katolik uczestniczył w liturgii greckokatolickiej i przyjął Komunię.

Tetrapod

Trzeci z cerkiewnych ołtarzy jako jedyny znajduje się przed ikonostasem. Wyłożona jest na nim ikona, przedstawiająca przypadające tego dnia święto, a w dni powszednie ikona nawiązująca do wezwania parafii – we Wrocławiu jest to Podwyższenie Krzyża Pańskiego. Przy tetrapodzie sprawowane są nabożeństwa i udzielane sakramenty chrztu i bierzmowania. Odbywają się one w czasie tej samej ceremonii. Najpierw udzielany jest chrzest – kapłan konsekruje olej katechumenów i namaszcza tym świętym „olejem radości” czoło, pierś, plecy, uszy, dłonie i stopy dziecka, a następnie trzykrotnie polewa głowę wodą z dodatkiem oleju, wypowiadając formułę chrztu: „Chrzczony jest sługa Boży w imię Ojca i Syna, Ducha Świętego. Amen”. Zaraz potem odbywa się bierzmowanie, do którego używane jest myro – olej, który konsekrowany jest tylko w Wielki Czwartek. Kapłan wykonuje znak krzyża na czole, oczach, nosie, wargach, uszach, piersi, rękach i stopach bierzmowanego, wypowiadając każdorazowo słowa: „Pieczęć daru Świętego Ducha. Amen”. Przy tetrapodzie sprawowano też dawniej sakrament spowiedzi, teraz jednak częściej korzysta się z konfesjonałów.

Kyvot

Inaczej arka, tabernakulum. Znajduje się na ołtarzu, przechowywane są w nim zasuszone cząsteczki konsekrowanej prosfory, które zanosi się chorym. W Kościele greckokatolickim nie ma kultu Najświętszych Postaci – nie ma adoracji Najświętszego Sakramentu ani uroczystości Bożego Ciała. Nie przyklęka się przed tabernakulum, bo to postawa stojąca jest wyrazem najwyższego szacunku. Wszyscy wierni przyjmują Komunię z darów konsekrowanych podczas liturgii, w której uczestniczą. Wyjątkiem jest okres Wielkiego Postu – w tygodniu nie sprawuje się wówczas radosnej Boskiej Liturgii, tylko Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów, czyli nieszpory, w czasie których udzielana jest Komunia konsekrowana w niedzielę.