VII NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK A

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

VII NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK A

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Przykazania miłości bliźniego

Czytanie z Księgi Kapłańskiej

Pan powiedział do Mojżesza: „Mów do całej społeczności synów Izraela i powiedz im: Bądźcie świętymi, bo Ja jestem święty, Pan, Bóg wasz!
Nie będziesz żywił w sercu nienawiści do brata. Będziesz upominał bliźniego, aby nie zaciągnąć winy z jego powodu. Ne będziesz szukał pomsty, nie będziesz żywił urazy do synów twego ludu, ale będziesz kochał bliźniego jak siebie samego. Ja jestem Pan”.
Kpł 19,1-2.17-18

Przykazania dotyczące miłości wzajemnej (ww. 17-18) wykluczały wszelką postawę wrogo­ści, odpłaty i zachowywania urazy; wymagały też udzielania ojcowskiego upomnienia wszędzie tam, gdzie było to potrzebne.

17b. “aby nie zacią­gnąć winy z jego powodu”: Grzech polegał na nieudzieleniu upomnienia pomimo obowiązku na­kazującego to czynić (Ez 3,18-19; 33,8-9; zob. też Mt 18,15). Najczęściej wymieniany fragment Kpł (w. 18b) wskazuje na miłość do „siebie samego" jako miarę miłości bliźniego. Zgodnie z naucza­niem Chrystusa (Mt 22,37-39; Mk 12,30-31; gdzie słowo „bliźni" jest rozumiane w najszerszym zna­czeniu) to ważne przykazanie, wraz z Pwt 6,5, sta­nowi podsumowanie całego Prawa i Proroków (zob. A. Fernandez, VD 1 [1921] 27-28).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

11-19. Umowa społeczna. Kolejny zbiór apodyktycznych praw (przykazań) podobnych do Dekalogu (Dziesięciorga Przykazań) z Wj 20,1-17. Zawarte tutaj prawa dostarczają jeszcze pełniejszego obrazu umowy społecznej zawartej pomiędzy Bogiem a Izraelitami oraz wzajemnych praw i obowiązków samych Izraelitów Nie są znane inne przykłady takiej umowy społecznej pomiędzy ludem a jego bóstwem. Jednak bogowie Bliskiego Wschodu przejawiali troskę o sprawiedliwość społeczną, zaś ludzie ludzie uważali się za odpowiedzialnych przed bogami, czy to przed osobistymi/rodzinnymi bóstwami, czy to przed Szamaszem, bogiem sprawiedliwości. Wierzono, że bogowie osądzą postępowanie człowieka, oraz że można ich wezwać na świadka wydarzeń, które miały miejsce w sferze ludzkiej. Umowy społeczne, które regulowały postępowanie człowieka w kulturach ludów sąsiadujących z Izraelem, zawierane były między ludźmi, bóstwa były zaś wzywane na świadków przysięgi, jako obrońcy stron.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Pan jest łaskawy, pełen miłosierdzia.

Błogosław, duszo moja, Pana,
i wszystko, co jest we mnie, święte imię Jego.
Błogosław, duszo moja, Pana
i nie zapominaj o wszystkich Jego dobrodziejstwach.
Refren.
On odpuszcza wszystkie twoje winy
i leczy wszystkie choroby.
On twoje życie ratuje od zguby,
obdarza cię łaską i zmiłowaniem.
Refren.
Miłosierny jest Pan i łaskawy,
nieskory do gniewu i bardzo cierpliwy.
Nie postępuje z nami według naszych grzechów
ani według win naszych nam nie odpłaca.
Refren.
Jak odległy jest wschód od zachodu,
tak daleko odsunął od nas nasze winy.
Jak ojciec lituje się nad dziećmi,
tak Pan się lituje nad tymi, którzy się Go boją.
Refren.

Ps 103,1-2.3-4.8 i 10.12-13

Ps 103. Dziękczynienie jednostki, przypuszczalnie za odzyskanie zdrowia (w. 3), którego cechy hymniczne zostały zauważone przez Gunkela i późniejszą krytykę form.

Struktura: ww. 1-5.6-18 (dalej podzielone na 6-14 i 15-18).19-22.

3. Związek między przebaczeniem za grzechy a uzdrowieniem z choroby fizycznej jest motywem występującym w NT (Mk 2,10-11); związek między grzechem i chorobą występuje zarówno w ST (Hi; Ps 32,3-5; 107,17), jak i w NT (J 9; Jk 5,l4-l6).

4. Wybawienie psalmisty „od zguby” (Szeol) kontynuuje temat śmiertelnej choroby.

5. ”On twoje dni nasyca dobrami”: „Dobra” mogą oznaczać ogólnie dobrodziejstwa Boże lub konkretnie Bożą obecność, podobnie jak w Wj 33,19.

7. ”Drogi swoje objawił Mojżeszowi”: Obok cytatu Wj 33,13 w tym wersecie i Wj 34,6 w w. 8 występuje aluzja do Wj 34,9 w w. 3.

9-13. Wersety, które występują tuż po cytacie z Wj 34,6 stanowią jego komentarz; w. 9 charakteryzuje gniew Boży, w. 10 – jego łaskę, w 11. – jego łaskawość wynikającą z przymierza (heses) i w. 13 –Jego miłosierdzie.

15-16. Aluzja do Iz 40,6-8 albo niezależne wykorzystanie częstego motywu. Por. Ps 90,5-6; Hi 14,2; Iz 51,12. „Wiatr” niszczący rośliny to sirocco, wiatr ze wschodu.

17-18. Przeciwstawieniem przemijania życia ludzkiego jest wieczna miłość Jahwe wobec tych, którzy strzegą jego przymierza.

20-21. Psalmista zaprasza wszystkich członków rady Bożej i wszystkie zastępy niebieskie, by przyłączyli się do wielbienia Jahwe, który panuje w niebie.

22. Całe stworzenie przyłącza się do chóru chwały. Psalm kończy się powtórzeniem słów wstępu

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

103,12. Jak jest odległy wschód od zachodu. W egipskim hymnie na cześć boga Amona-Re bóstwo chwali się tym, że sądzi ludzkie winy. W rezultacie sądu Bożego winni odesłani zostają na wschód, zaś sprawiedliwi na zachód.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

DRUGIE CZYTANIE
Prawdziwa mądrość to trwać przy Chrystusie

Czytanie z Pierwszego Listu św. Pawła Apostoła do Koryntian

Bracia:
Czyż nie wiecie, że jesteście świątynią Boga i że Duch Boży mieszka w was? Jeżeli ktoś zniszczy świątynię Boga, tego zniszczy Bóg. Świątynia Boga jest święta, a wy nią jesteście.
Niechaj się nikt nie łudzi. Jeśli ktoś spośród was mniema, że jest mądry na tym świecie, niech się stanie głupim, by posiadł mądrość. Mądrość bowiem tego świata jest głupstwem u Boga. Zresztą jest napisane: „On udaremnia zamysły przebiegłych” lub także: „Wie Pan, że próżne są zamysły mędrców”.
Nikt przeto niech się nie chełpi z powodu ludzi. Wszystko bowiem jest wasze: czy to Paweł, czy Apollos, czy Kefas; czy to świat, czy życie, czy śmierć, czy to rzeczy teraźniejsze, czy przyszłe; wszystko jest wasze, wy zaś Chrystusa, a Chrystus Boga.
1 Kor 3,16-23
 

16-17. Także w Zwojach znad Morza Martwego przedstawiano Boży lud jako budowlę, świątynię. Obraz ten był przypuszczalnie na tyle znany, że Pawłowi czytelnicy od razu go zrozumieli.

16. Od przykładu bu­dowli Paweł przechodzi do tematu uświęcenia.

”świątynią Boga”: W przeciwieństwie do esseńczyków, którzy łączyli tę koncepcję z duchową ofiarą (1QS 8,4-9; 9,3-5), podstawą uświęcenia czyni Paweł Bożą obecność (6,19; 2 Kor 6,16; zob. G. Klinzing, Die Umdeutung des Kultus in der Qumrangemeinde und im Neuen Testament [SUNT 7; Göttingen, 1971 ] i mój artykuł w RB 79 [1972] 435-440).

17. “Świątynia Boga jest święta”: Wspólnotę wierzących niszczy brak uświę­cenia jej członków (zob. I. de la Potterie i S. Lyonnet, La vie selon l'Esprit [Paris, 1965], rozdz. 7).

18-20. Paweł cytuje tutaj Hi 5,13 i Ps 94,11. Pierwszy tekst stanowi maksymę mądrościową, chociaż Elifaz, który ją przytoczył, wykorzystał ją w zły sposób przeciwko Hiobowi (Hi 4-5). Ps 94,11 w swoim kontekście podkreśla, że tylko Bóg naucza ludzi w sposób właściwy - ludzka mądrość zawsze jest głupotą (np. 1 Kor 1,19).

18. Uświęcenie polega na wzajemnym służeniu sobie w duchu miłości, jego zaprzecze­niem są zaś podziały spowodowane spekulacjami mądrościowymi Koryntian, prowadzącymi do standardów tego świata

“niech się stanie głu­pim”: Przez przyjęcie głupstwa krzyża (1,18-25). 19. Tutaj Paweł używa przekładu Hi 5,12 nie po­chodzącego z LXX, podobnie jak w Rz 11,35. To, co Koryntianie uważają za mądrość, w rzeczy­wistości jest zwykłą przebiegłością.

20. Cytując Ps 94,11, Paweł zastępuje słowo „mąż" słowem „mądry".

21-23. Fragment ten zapewne przemówił do starożytnych czytelników. Skoro zarówno Paweł jak i Apollos zostali dani Koryntianom przez Boga, to dlaczego mieliby podążać jedynie za Pawłem lub Apollosem, a nie za Bogiem, który udziela wszystkiego? Boży lud miał objąć w posiadanie świat przyszły (Za 8,12; Rz 4,13), obecnie zaś są dziedzicami świata mocą obietnicy i dziećmi Boga, który nimi włada.
Starożytni filozofowie ze szkoły stoickiej i cynickiej często wychwalali "nieposiadanie niczego" (zob. komentarz do 2 Kor 6,10), podkreślając jednocześnie, że należy do nich cały świat, mogą więc brać wszystko, czego im potrzeba. Często cytowali też przysłowie "przyjaciele mają wszystko wspólne" i twierdzili, że jako przyjaciołom bogów, którzy są właścicielami wszystkiego, wszystko im się należy.

21-22. Postępując w myśl stoickiej za­sady, że „do mądrego należy wszystko" (Diogenes Laertios, Żywoty sławnych mędrców 7,125), Koryntianie powinni odwrócić swoje hasła (1,12).

23. Argument ad hominem podany w ww. 21-22 podkreśla formalny związek wszyst­kich rzeczy z Chrystusem, oraz Jego podporząd­kowanie Bogu (15,28).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Kto zachowuje naukę Chrystusa,
w tym naprawdę miłość Boża jest doskonała.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
1 J 2,5

EWANGELIA
Przykazanie miłości nieprzyjaciół

Słowa Ewangelii według świętego Mateusza

Jezus powiedział do swoich uczniów: „Słyszeliście, że powiedziano: «Oko za oko i ząb za ząb». A Ja wam powiadam: Nie stawiajcie oporu złemu. Lecz jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi. Temu, kto chce prawować się z tobą i wziąć twoją szatę, odstąp i płaszcz. Zmusza cię kto, żeby iść z nim tysiąc kroków, idź dwa tysiące. Daj temu, kto cię prosi, i nie odwracaj się od tego, kto chce pożyczyć od ciebie.
Słyszeliście, że powiedziano: «Będziesz miłował swego bliźniego», a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził. A Ja wam powiadam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują; tak będziecie synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych.
Jeśli bowiem miłujecie tych, którzy was miłują, cóż za nagrodę mieć będziecie? Czyż i celnicy tego nie czynią? I jeśli pozdrawiacie tylko swych braci, cóż szczególnego czynicie? Czyż i poganie tego nie czynią? Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski”.
Mt 5,38-48

Prawo odwetu (5,38-42).

Ta i następna teza, o miłości nieprzyjaciół, są kluczowe i są ze sobą ściśle związane tematycznie - ich wzajem­ny związek oraz z wczesną tradycją zostanie omó­wiony po w. 48. Wersety rozwijają wypowiedzi z Q (zob. Łk 6,29-30).

Język tego fragmentu ma przynajmniej po części charakter hiperboliczny - nie chodzi o to, aby uczniowie postępowali w sposób, który nieuchronnie prowadzi ich do nędzy (por. 2 Kor 11,20). Zastosowanie hiperboli miało na celu zwrócenie uwagi słuchaczy na radykalny charakter tej nauki - Jezus całkiem dosłownie wzywa ich, by za rzecz najbardziej wartościową uważali relacje międzyludzkie, zaś rzeczy materialne mieli za nic. (Główną myślą jest całkowite zaprzeczenie egoizmu w imię miłości; por. Mt 5,43-44).

38. Zasada "oko za oko i ząb za ząb" stanowiła jeden z elementów powszechnego na obszarze Bliskiego Wschodu prawa odwetu. W Izraelu i innych kulturach zasada ta stosowana była przez sądy i odnosiła się do prawnej formy zemsty. Prawo Mojżesza nigdy nie zezwalało na osobistą odpłatę, dopuszczalnym wyjątkiem była zemsta ze strony krewnego zamordowanego (Lb 35,18-21). Stary Testament nie dopuszczał osobistej zemsty, zasadę tę uznawał Dawid, wielki wojownik (1 Sm 25,33; 26,10-11).

”Oko za oko”: Cytat zasa­dy prawnej (talion) regulującej odpłatę i odwet za szkodę (Wj 21,22-25; Kpł 24,20; Pwt 19,21). Tę samą zasadę odnaleźć można w kodeksie Hammurabiego, rzymskim prawie 12 tablic (8) i u Ajschylosa, Coeph. 309-310. Chociaż dzisiaj wydaje się ona barbarzyńska, jej intencje były humani­tarne, ograniczając odwet (tylko jedno oko za jed­no oko, nie zaś dwa lub trzy) do dokładnej odpła­ty. Kiedy wprowadzono ją, była wyrazem auten­tycznego postępu moralnego. W czasach Jezusa rabini uważali ją za zbyt surową i rozpoczęli sta­rania, by ograniczyć karę do grzywny, jednak za­sada proporcjonalnego zadośćuczynienia zacho­wała dominującą rolę w podejściu prawnym. (Sło­wo talion pochodzi od łacińskiego talis, „taki sam".)

39. Uderzenie w prawy policzek starożytni uważali za najwyższą zniewagę (oprócz spowodowania poważnych fizycznych obrażeń); w wielu kulturach czyn ten umieszczano obok takich praw jak "oko za oko". W żydowskim i rzymskim prawie można było z tego powodu wszcząć postępowanie przeciwko napastnikowi. Prorok potrafił znieść nawet tak złe traktowanie (1 Krl 22,24; Iz 50,6).

”Nie stawiajcie oporu złemu”: [Ściślej­szy przekład „nie przeciwstawiajcie (nie rewan­żujcie) się złemu" - M.W.] Jezus naucza, by nie przeciwstawiać się złu stosując przemoc fizycz­ną i wyrządzając szkodę. Istnieje nadal możliwość psychologicznego lub moralnego oporu, „bierne­go oporu", stosowanego np. przez Mahatmę Gandhiego czy Martina Luthera Kinga. Ważną rolę odgrywa tekst paralelny Rz 12,19-21, oparty na Prz 25,21-22, wskazujący, że nauka Jezusa może być strategią prowadzącą do zwycięstwa, a nie jedy­nie bierną rezygnacją czy obojętnością wobec zła. Zawstydzenie ma skłaniać przeciwnika do zmia­ny postawy serca. Metoda ta zakłada pewną otwar­tość moralną przeciwnika, która nie zawsze ma miejsce. Dlatego w trudnych przypadkach może okazać się konieczne zastosowanie innych zasad biblijnych (zob. komentarz do w. 48).

”lecz jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i dru­gi”: Uderzenie w prawy policzek zewnętrzną stro­ną dłoni było uważane ze szczególnie uwłaczają­ce, zob. m. B. Qam. 8,6; por. J 18,22-23; Iz 50,6; Lm 3,30.

40. Najbiedniejsi mieszkańcy cesarstwa rzymskiego (tj. większość egipskich wieśniaków) mieli jedynie spodnią i wierzchnią szatę; kradzież płaszcza mogła być więc powodem wszczęcia postępowania sądowego. Chociaż warunki panujące w Palestynie w I w. po Chr. nie były aż tak złe, werset ten może sugerować wyzbycie się całego majątku, nawet (w sensie hiperbolicznym) szat, aby tylko uniknąć rozprawy sądowej. Jezus udziela tej rady, chociaż prawo żydowskie gwarantowało odzyskanie płaszcza - wierzyciel nie mógł pozbawić dłużnika wierzchniej szaty, służącej mu jako jedyne okrycie w nocy, ani płaszcza (Wj 22,26-27).

”chce prawować się z tobą”: Należy unikać rozstrzygania spraw na drodze sądowej; zob. w. 25. Tekst posiada godną odnotowania pa-ralelę w postaci hebrajskiej obrony sądowej, za­pisanej po heb. na ostrace pochodzącej z przeło­mu VII i VI wieku przed Chr., odkrytej w 1960 r. w Mesad Hashavyahu (zob. D. Pardee, Maarav 1 [1978] 33-66).

41. Rzymscy żołnierze mieli prawo do narzucania przymusowej pracy, wypożyczenia zwierząt pociągowych lub innej własności miejscowych mieszkańców (por. Mk 15,21). Chociaż przypadki takie nie zdarzały się często w Galilei, miały przecież miejsce gdzie indziej. Sam fakt, że takie przypadki się zdarzały, powodował, że słuchacze Jezusa, słysząc o niestawianiu oporu, a nawet chętnej pracy dla najeźdźcy, marszczyli brwi.
Żydowscy przywódcy opowiadali się za utrzymaniem status quo w stosunkach z cesarstwem rzymskim. Niektórzy Żydzi pragnęli jednak wzniecić powstanie. Większość mieszkańców Palestyny żyjących w tym okresie tęskniła za wolnością, lecz nie opowiadała się za krwawym powstaniem. Jednak w 66 r. po Chr. Palestyna stanęła w ogniu wojny. Około 70 r. po Chr. potwierdziła się mądrość rad Jezusa - Rzymianie wygrali wojnę, zaś powstańcy żydowscy odnieśli sromotną porażkę.

”Zmusza cię kto, żeby iść z nim tysiąc kroków”: Greckie słowo angareuein, „zmuszać", jest zapożyczeniem z pers.; dotyczy królewskiego kuriera zmieniającego konie, lecz nie płacącego za to.

42. Żebracy byli wówczas zjawiskiem powszechnym. Biblia zachęca, by dawać jałmużnę ludziom znajdującym się w potrzebie (Pwt 15,11; Ps 112,5; 9; Prz 21,13). Bóg miał troszczyć się o zaspokojenie potrzeb ludzi pomagających ubogim (Pwt 15,10; Prz 19,17; 22,9; 28,8). Biblijne prawa zakazujące lichwy, a szczególnie dotyczące pożyczania ubogim przed rokiem darowania (Pwt 15,9; co siedem lat wszystkie długi miały być umarzane; por. Kpł 25), wspierały zasadę podaną przez Jezusa; podkreślał On jednak jeszcze mocniej znaczenie bezinteresownego dawania (szczególnie w Łk 6,35).

”Daj”: Temat dawania pro­szącemu o jałmużnę i pożyczkę wykracza poza za­sadę nieprzeciwstawiania się złu; podkreśla ogól­ną postawę przychylności, miłosierdzia, hojności i otwartej postawy wobec ludzi.

Miłość nieprzyjaciół (5,43-48).

43-44. Stary Testament nie nauczał wprost nienawiści do nieprzyjaciół (Wj 23,4-5; Prz 25,21-22), chociaż nienawiść w stosunku do wrogów Boga była uważana za oznakę pobożności (Ps 139,19-22); niektóre sekty żydowskie, np. esseńczycy, podkreślali nienawiść wobec ludzi znajdujących się poza kręgiem przymierza. Etyka grecka zachęcała niekiedy do wyciągania wniosków z krytyki wrogów; wskazywała jednak, iż należy im wyrządzić większą szkodę niż oni nam spowodowali (nauczał tak Isokrates, żyjący w IV w. przed Chr. ateński orator i retor). Modlitwa w intencji prześladowców (oprócz modlitwy o to, by Bóg ich zgładził!), ogólnie rzecz biorąc, nie była praktykowana nawet przez najbardziej pobożnych Żydów wiary Starego Testamentu (zob. 2 Krn 24,22; Jr 11,20; 15,15; 17,18; 18,23; 20,12; często w Psalmach, np. 137,7-9). Greccy filozofowie zwykle odpowiadali swoim krytykom w sposób ostry i arogancki.

43. ”Bę­dziesz miłował swego bliźniego”: Fragment roz­poczyna się niepełnym cytatem Kpł 19,18, pomi­jając ważne słowa „jak siebie samego". Mateusz dodaje następnie, nie posiadającą biblijnego od­niesienia, frazę „a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził", wyrażającą negatywny pogląd, któ­ry ogranicza miłość do wąskiego narodowego kręgu. Szkoda, że niektóre tłumaczenia łączą te słowa z fragmentem biblijnym w ramach jedne­go cytatu. Jezus krytykuje błędną interpretację ST. Poglądu tego nie można odnaleźć w ST; mógł on zostać zaczerpnięty z 1 QS 1,9-10: „ że oni (świę­ci) mogą kochać wszystkich synów światłości, każdego według jego działu (gôrāl), na Zgroma­dzeniu Bożym; nienawidzić zaś wszystkich synów ciemności, każdego stosownie do jego winy, w cza­sie Bożej odpłaty". Pogląd ten ma pewne pośred­nie analogie w ST (np. Pwt 7,2).

44.. ”Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was przesiadują”: Nie jest to wyraz idealistycznej postawy, lecz mądra strategia wiodąca do pokona­nia prześladowcy. Heroiczna postawa męczenni­ków ukazuje prześladowcę w złym świetle, poza tym jest trudna do kontrolowania przez władze. Wczesnochrześcijańscy męczennicy wystawili złe świadectwo późnemu antykowi. Chrześcijaństwo nie polega na skierowaniu agresji do wewnątrz, lecz na jej przekształceniu w strategię prowadzą­cą do zwycięstwa dzięki mądrej miłości.

45. Żydowscy nauczyciele podkreślali uniwersalny charakter Bożego miłosierdzia (uczyli też, że modlitwy sprawiedliwych mogą sprowadzić deszcz w czasie suszy; Jezus nie zaprzecza temu w swoich słowach). W niektórych żydowskich tekstach czytamy, że postępując jak Bóg można stać się Jego dzieckiem (tj. naśladowcą; zob. Syr 4,10). ”syna­mi Ojca waszego”: Przybrane synostwo jest rów­nież tematem Pawłowym (Rz 8), uporządkował on materiał w formie chiazmu: „zło, dobro, sprawie­dliwy, niesprawiedliwy".

46-47. Niektórzy żydowscy nauczyciele zachęcali do okazywania uprzejmości wobec pogan, by skłonić ich do przyjęcia prawdy; jednak większość ludzi pozdrawiała i troszczyła się (nie mówimy tutaj o dobroczynności) tylko o tych, których znała. Celników uważano za Żydów żyjących w największym odstępstwie od Boga; pogan uznawano (zwykle słusznie) za ludzi niemoralnych, bałwochwalców i wrogo nastawionych w stosunku do Żydów. Żydzi zgadzali się, że nie należy postępować jak poganie (zob. też Kpł 18,3; Pwt 18,9; Jr 10,2).

46. Por. Łk 14,12-14.

”nagrodę”: [ściślej „zapłatę" - M.W.]. Jezus wprowadza pośrednio rozróżnienie między ziemskimi nagro­dami otrzymanymi od ludzi a nagrodami pocho­dzącymi od Boga. Jeśli miłujecie tych, którzy was miłują, waszą nagrodą będzie spotęgowanie ich miłości do was. Jeśli miłujecie tych, którzy was nie­nawidzą, waszą nagrodą będzie spotęgowanie mi­łości Bożej. W pewnych systemach teologicznych wprowadzenie pojęcia nagrody (zapłaty) do roz­ważań o etycznej motywacji uważa się za niechrze­ścijańskie, jednak podejście takie jest obce Ewan­geliom. Nie należy jednak sądzić, że na Boga moż­na bardziej wpłynąć wypełnianiem sprawiedliwo­ści niż pokorną prośbą. Nagrodą jest królestwo Boże lub oglądanie Boga (5,3.8).

”celnicy”: [Chodzi o poborców podatkowych, tradycyjny przekład „celnicy" nie jest trafny - M.W.] Są tutaj przykła­dem ludzi o niskiej moralności, ponieważ byli zdziercami i współpracowali z rzymskim okupan­tem. Jezus przyjaźnił się z nimi, lecz nigdy nie apro­bował ich grzechów (por. Łk 19,1-10).

47. ”jeśli pozdrawiacie”: Na Bliskim Wschodzie pozdrowienie pełniło rolę modlitwy błogosławiącej napotkaną osobę (m. 'Abot 4,15).

”poganie”: Uwaga ta wskazu­je, że Ewangelia była adresowana przede wszyst­kim do chrześcijan pochodzenia żydowskiego.

48. Werset ten stanowi podsumowanie Mt 5,21-47. Aramejskie słowo oznaczające "doskonały" może znaczyć także "pełny" lub "całkowity", zawiera się w nim również niuans znaczeniowy wskazujący na "miłosierdzie" (Łk 6,36). W obecnym kontekście oznacza ono wypełnienie wymagań zawartych w Mt 5,21-47. Biblia nakazywała już wcześniej święte postępowanie, ponieważ Bóg jest święty (Kpł 11,44-45; 19,2; 20,26), judaizm zaś (i niektórzy greccy filozofowie) opierał czasami etykę na naśladowaniu charakteru samego Boga.

”Bądźcie [...] doskonali”: Ten werset powstał w wyniku połączenia dwóch tekstów ST oraz Mateuszowej redakcji. W Pwt 18,13 zamiast „dosko­nali" jest słowo tāmîm, „bez skazy"; w Kpł 19,2 uży­to wyrazu qědōšîm, „święci", zaś w Łk (6,36) „miłosierni". Słowo teleios, „doskonały" rzadko wystę­puje w Ewangeliach (tutaj i w 19,21), chociaż jest używane przez Pawła i Jakuba. Często pojawia się w myśli greckiej, gdzie może oznaczać zgodność z Bożym ideałem. W pismach z Qumran człowiek doskonały to ten, który przestrzega całego Prawa. Łk podkreśla wierność przymierzu i wytrwałą mi­łość. Te różnorodne akcenty być może są obecne w Mt, czyniąc tekst bogatszym i bardziej sugestyw­nym. Tutaj istnieje inkluzja z 5,20.

Podsumowanie zagadnienia zemsty i miło­ści nieprzyjaciół. Można mówić o pięciostopnio­wej ewolucji koncepcji biblijnej: (1) nieograniczo­na zemsta (Rdz 4,15.24); (2) talion lub ograniczo­na odpłata (Pwt 19,16-21); (3) srebrna reguła: „Nie czyńcie innym tego, czego nie chcecie, aby oni wam czynili" (Tb 4,15; Hillel, b. Šabb. 31a); (4) zło­ta reguła (Mt 7,12, bardziej pozytywna od srebr­nej, nakazująca czynienie dobra, podejmowanie inicjatywy w tworzeniu sprzyjającej atmosfery); (5) miłowanie nieprzyjaciół jako wezwanie do mo­ralnego heroizmu i świętości. Ostatnia koncepcja stanowi poziom najwyższy. Czy brak jej etycznej trzeźwości, jak twierdzą krytycy? Może być cał­kiem skuteczna (Gandhi). Pozostaje jednak pyta­nie: Czy jest to jedyna prawomocna zasada postę­powania obowiązująca chrześcijan w sytuacjach konfliktowych? Czy wcześniejsze stadia rozwoju biblijnego nauczania zostały przekreślone? Nie. W niektórych sytuacjach wcześniejsze etapy sta­nowią obowiązujące wierzących i odpowiednie dla nich źródło zachowań. Decyzja o zastosowa­niu określonego poziomu etyki biblijnej zależy od poziomu moralnego przeciwnika. Mając tak sze­roki wybór w oparciu o Kazanie na Górze można rządzić, mimo sceptycznych uwag Bismarcka, za­kładając, że uwzględni się wcześniejsze stadia roz­woju moralnego. Kazanie nie jest całym biblijnym objawieniem, ale jest sumą moralnej mądrości, która dowodzi swej prawomocności w codzien­nym życiu, jeśli jest mądrze stosowana.

 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.