Nadprzyrodzone światło

W uroczystość Bożego Narodzenia są celebrowane trzy Msze święte: w nocy, o świcie i w dzień. W dawnej symbolice Kościoła każda z tych liturgii bożonarodzeniowych, starannie opracowana przez papieża Grzegorza Wielkiego (zm. 604 r), miała swoją nazwę. Zależała ona od przesłań użytych w niej tekstów biblijnych. Tak więc mamy Mszę anielską, pasterską i królewską.

Pasterka, jako uroczysta Msza święta sprawowana w nocy z 24 na 25 grudnia, upamiętnia w swej nazwie czuwających pasterzy, których anioł Pański powiadomił o przyjściu na świat Zbawiciela i zwołał do żłobu betlejemskiego, aby pokłonili się narodzonemu Jezusowi Chrystusowi.

Jednakże Pasterka, sprawowana zazwyczaj o północy, to nazywa Mszy anielskiej. Dlaczego? Bo to Anioł objawiał pastuszkom wielkie tajemnice zbawcze: „Zwiastuję wam radość wielką, która będzie udziałem całego narodu: dziś bowiem w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz, Pan” (Łk 2, 10-11). Niebiański posłaniec nauczył pasterzy adoracji – poprzez rozpoznawanie pokornego znaku objawienia się Boga na ziemi: „A to będzie znakiem dla was: znajdziecie Niemowlę, owinięte w pieluszki i leżące w żłobie” (Łk 2, 12). Niebiańskie duchy napełniły ziemię pieśnią chwały: „Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom, w których sobie upodobał” (Łk 2, 14). Ten radosny śpiew aniołów, rozbrzmiewający przy narodzeniu Jezusa (Gloria in excelcis Deo), podjął i Kościół, układając z niego swój hymn, odmawiany lub śpiewany, podczas niedzielnych i świątecznych Eucharystii.

Kościół wspominając wydarzenie Bożego Narodzenia świętuje nie tylko historyczną pamiątkę faktu narodzin Pana Jezusa przed dwoma tysiącami lat, ale misterium, które trwa. I do którego każdy może się przyłączyć.

I tak to rozumiał niderlandzki malarz, Hugo van der Goes (1440-1482), gdy przedstawiał scenę przyjścia na świat Zbawiciela w Tryptyku Portinarich (1475 rok). Nazwa najsławniejszego dzieła tego artysty wiąże się z osobą, która zamówiła trójskrzydłowy ołtarz do szpitalnego kościoła św. Idziego we Florencji – był to Tommas Portinari, bankier rodu Medyceuszy (od 1900 roku dzieło jest przechowywane w Galleria degli Uffizi we Florencji, we Włoszech).

OŁTARZ PORTINARICH HUGONA VAN DER GOESA

Tajemnicę świętej nocy Bożego Narodzenia przedstawił van der Goes w scenie głównej ołtarza. Jest to obraz namalowany farbą olejną na desce – o rozmiarach 294 x 304 cm – znany pod tytułem „Pokłon pasterzy” lub „Adoracja Dzieciątka”. W dziele Hugona van der Goesa w noc Narodzenia Pańskiego niebo łączy się z ziemią, a przedstawienia realistyczne przeplatają się z symbolicznym nawiązaniem do prawd wiary. W ten sposób artysta chciał dać zarys całości misterium paschalnego: przyjściu na świat Syna Bożego towarzyszą znaki zapowiadające Jego mękę, śmierć i zmartwychwstanie, którego owocem jest dar chleba eucharystycznego.

W centrum sceny głównej ołtarza, które zostaje podkreślone przez linie perspektywiczne architektury oraz kierunek spojrzeń przedstawionych postaci, została umieszczona Maryja z Dzieciątkiem. Matka Boża klęczy. Jej wpół przymknięte oczy oraz dłonie złożone w geście modlitewnym, są skierowane ku Dziecku.

Takie przedstawienie Maryi – adorującej Nowonarodzonego – stało się jest formą dominującą po roku 1372, kiedy to w Europie upowszechniły się objawienia św. Brigidy Szwedzkiej. Skandynawska mistyczka, założycielka Zakonu Najświętszego Zbawiciela, mówiła w nich o macierzyństwie Matki Bożej i Jej roli w dziele odkupienia rodzaju ludzkiego, która wiązała się z misją współcierpienia. Z objawień św. Brigidy wywodzi się twierdzenie, że jeśli Maryja była wolna od grzechu pierworodnego, to porodziła Jezusa bez cierpienia, stąd mogła od razu adorować Dziecię. Ale Jej życie było naznaczone bólem, co niderlandzki artysta wyraził ciemnym granatem sukni, podczas gdy tradycyjnie szatę Matki Bożej wiązano z kolorem niebieskim.

Na udział Maryi w misji zbawczej Jej Syna – udział poprzez cierpienie i poświęcenie – wskazują również i kwiaty umieszczone na pierwszym planie obrazu. W dwóch dzbankach widzimy rośliny kojarzone z Matką Bożą (wymowny jest ich rodzaj i kolorystyka). Ich biel symbolizuje czystość. Lilia podkreśla dziewictwo Matki Jezusa, a czerwień jej kwiatów wskazuje na męczeństwo. Ciemnoniebieskie irysy i orliki to kwiaty smutku i cierpienia. W szklanym wazonie, obok trzech krótko ściętych czerwonych goździków, które nawiązują do gwoździ ukrzyżowania, możemy naliczyć siedem kwiatów orlików, co odnosi się do siedmiu boleści Matki Bożej, które niczym miecz przeniknęły Jej duszę (cierpienia Maryi jako Współodkupicielki to: 1. Proroctwo Symeona; 2. Ucieczka do Egiptu; 3. Zgubienie Jezusa w świątyni; 4. Spotkanie na Drodze Krzyżowej; 5. Ukrzyżowanie i śmierć Jezusa; 6. Zdjęcie Jezusa z krzyża; 7. Złożenie Jezusa do grobu). Rozrzucone na ziemi fiołki między wazonami a pszenicznym snopem są symbolem pokory Maryi i Jezusa.

W samym środku placyku stajenki widzimy Jezusa: jako ogołocone Dzieciątko leżące pokornie na kamiennej posadzce. Tylko złociste promienie otaczające ciało Dziecięcia, które dyskretnym refleksem rozświetlają wokół Niego ziemię, wskazują na tajemnicę Jego podwójnej natury: Bóstwa ukrytego w człowieczeństwie.

Rodzą się pytania: Czemu Jezus leży nagi, a nie owinięty w pieluszki? Czemu na płycie podłogi, a nie w żłóbku? Przecież za Maryją jest żłób, a nad nim widnieją głowy wołu i osła?. Na marginesie warto dopowiedzieć, że te dwa zwierzęta to nie przedstawienia związane z realiami groty betlejemskiej, bo przekaz ewangeliczny nie odnotowuje ich obecności. Piszą za to o nich apokryfy: „Maryja Panna złożyła Dzieciątko w żłobie, a wół i osioł przyklękając oddali Mu pokłon. (…) Zwierzęta otaczały Dzieciątko i wielbiły je nieustannie (PsMt 14, 1). Autor Ewangelii Pseudo-Mateusza wspominając o wole i osiołku powołuje się na Księgę proroka Izajasza: „wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela” (Iz 1,3).