Historia kolęd: Tajemnica cichej nocy

Niektóre przypominają uroczyste hymny kościelne, inne – wzruszające kołysanki albo wesołe przyśpiewki. Mają archaiczne melodie i słowa, z których część wyszła już z użycia we współczesnym języku. Tajemnica ich popularności to jeszcze jeden sekret tej wspaniałej, cichej nocy...

Rzymska nazwa
Słowo kolęda wydaje się bardzo słowiańskie. W rzeczywistości pochodzi z łaciny. W starożytnym Rzymie słowo calenda oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Z tej okazji, zwłaszcza gdy pierwszy dzień miesiąca był jednocześnie pierwszym dniem roku, składano sobie życzenia i śpiewano okolicznościowe pieśni. Nie miały one oczywiście nic wspólnego z późniejszymi kolędami, ale nazwa została w średniowieczu zapożyczona z tej rzymskiej tradycji. Początek roku przypadał zresztą nie 1 stycznia, jak obecnie, lecz na wiosnę – w marcu.

Kolędy, czyli pieśni o tematyce Bożonarodzeniowej, zaczęły powstawać prawdopodobnie dopiero w XIII wieku. Wcześniej ludowa pobożność skupiała się przede wszystkim na potędze i wszechmocy Boga, a nie na tym, że stał się On człowiekiem. Nawet przedstawienia Chrystusa ukrzyżowanego są w sztuce wczesnośredniowiecznej rzadkie. Ludowa pobożność bliższa naszej wrażliwości narodziła się dopiero u schyłku średniowiecza. Wtedy pojawiły się znane nam dzisiaj tradycje świątecznej szopki, jasełek czy właśnie śpiewania kolęd. Najstarsze kolędy przypisuje się św. Franciszkowi. Niestety nie dotrwały do naszych czasów.

Kolędy średniowieczne i renesansowe: kościelne hymny
Najstarsze kolędy nie różniły się od innych kościelnych pieśni. Słowa były napisane po łacinie, a melodia przypominała kościelny hymn. W XVI wieku zaczęto je tłumaczyć na język polski. Kilka takich najstarszych kolęd dotrwało do naszych czasów i wciąż je śpiewamy. Najbardziej znaną spośród nich jest "Anioł pasterzom mówił":.. Polski tekst z XVI w. jest tłumaczeniem z łaciny średniowiecznego utworu "Dies est laetitiae" (strofa: "Angelus pastoribus"). Melodia pochodzi z II poł. XVII w.
Średniowieczne korzenie ("Puer natus in Bethleem" z XIV w.) ma również kolęda "Dzieciątko się narodziło":., przetłumaczona w XVII w.

Kolędy barokowe: kołysanki, pastorałki
Z XVII i XVIII wieku pochodzi mniej więcej połowa popularnych kolęd. Wiele z nich ma charakter kołysanek, pełnych ciepła. Z tego okresu pochodzą "Gdy śliczna Panna Syna kołysała":., "Lulajże Jezuniu":., "Jezus malusieńki":., "Oj maluśki":..

Barok (zwłaszcza wiek XVIII) przyniósł także kolędy z motywami pasterskimi. W sztuce późnego baroku tematyka pasterska (tzw. po francusku "fête champêtre") stała się modna. Powstały wtedy "Dzisiaj w Betlejem":., "Przybieżeli do Betlejem pasterze":., "Wśród nocnej ciszy":., "My też, pastuszkowie":., "Pasterze mili":..