Na początek popiół

Okres postu czas zacząć

Barbara Dobias

Karnawał dobiega końca, a przed nami czas zadumy i przygotowań do kolejnego etapu roku. Z czym jest kojarzony post? Wyraz ten oznacza wstrzymanie się częściowe od jedzenia, ograniczenie potraw mięsnych, zakaz urządzania hucznych zabaw.

Granicę miedzy karnawałem a postem wyznaczają ostatki (dawniej obejmowały trzy dni). To czas zabaw, radości. Tradycja śląska zna kilka opisów ostatkowych zabaw. Należą do nich – jak podaje D. Simonides w książce „ Najpiękniejsze zwyczaje i obrzędy górnośląskie” -m.in. „babski comber”, „heblowanie” ( zakazane ze względu na brutalność), zabawa przed północą polegająca na „dekorowaniu” wybrednych panien poprzez zawieszanie im na szyi łańcucha i kloca. Warto wspomnieć o korowodzie zapustnym, popularnym na Śląsku, a nazywanym „wodzeniem niedźwiedzia”, któremu przypisywano funkcję kozła ofiarnego. Zwykle był to mężczyzna „w grochówkę obwiniony pod nazwiskiem niedźwiedzia”. Towarzyszył mu korowód złożony z barwnych postaci- żandarma, leśniczego, Śmierci, państwa młodych, cygana, cyganki, diabła i kominiarza. Publicznie oskarżano niedźwiedzia, czyniono go odpowiedzialnym za zło, jakiego doświadczono w minionym roku, po czym symbolicznie go zabijano, a następnie rozpoczynano zabawy. Uczestnicy korowodu otrzymywali od gospodarzy jajka, z których przygotowano w gospodzie jajecznicę dla „całej grupy widowiskowej”. Na Śląsku znano też „pogrzeb basa”, czyli instrumentu, muzyki, ponieważ rozpoczynał się okres wyciszenia, postu. Muzykanci kładli instrumenty na ziemię, skrapiali je wódką, dokonywali uroczystego pogrzebu. Czynność tę obserwowali przebierańcy, tworzący swoisty orszak żałobny.

A Popielec? W Popielec wierni, którzy popełnili grzech ciężki, rozpoczynali publiczną pokutę w Kościele. Zakładali szaty pokutne, a głowy posypywali popiołem. Gdy zwyczaj publicznej pokuty zanikł, kapłani zaczęli posypywać popiołem głowy wszystkim wiernym, co utrwalono w X wieku. Od XII stulecia funkcjonuje przepis na popiół - uzyskiwany jest z gałązek palm poświęconych w roku poprzednim.

Tradycja polska podpowiada niektóre zwyczaje związane ze środą popielcową. Skoro post trwa około siedmiu tygodni, poszczególne niedziele noszą swoje nazwy. Powtórzmy je za J. Pośpiechem ( „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku”) : sucho (chudo), głucho (tłusto), czorno, bioło ( środopostno), marzanno ( marzanio), palmiano ( kwietno).

Dawniej zwyczajowo wyparzano wszystkie naczynia kuchenne, szorowano je popiołem, by uniknąć kontaktu z tłuszczem w potrawach postnych. Gospodynie „troszczyły się” o to, by domownicy odczuwali nieustannie głód. Tak było do czasu II wojny światowej.

Obecnie na Górnym Śląsku nie notuje się obrzędów ludowych przeznaczonych na Popielec. Naturalnie wierni uczestniczą w ceremonii posypania głów popiołem. Niegdyś w Popielec kontynuowano zabawy ostatkowe. Wówczas środa popielcowa zarezerwowana była dla kobiet, a nazywano ją nawet „świętem kobiet” Młode mężatki tuż po nabożeństwie udawały się do karczmy, gdzie musiały się wkupić w kręgi „kobiece”. Uzyskiwały również prawo do zaczepiania w tym dniu napotkanych mężczyzn, którym mogły zabierać czapki. Właściciel nakrycia głowy w karczmie usiłował je wykupić. Młode mężatki przywożono na nietypowym sprzęcie (np. na widłach, drabinioku, miotle). Takie zabawy notowano na wsiach oraz w małych miastach. W okolicach Gliwic, Bytomia, Pszczyny podobne zabawy na początku XX wieku organizowali młodzi małżonkowie.

Na Górnym Śląsku posypywano popiołem ze środy popielcowej pola i sadzonki kapusty, co miało zapewnić dobre plony. Natomiast na Podhalu zachowała się jeszcze pamięć o magicznych zakazach, mówiących o powstrzymaniu się w środę popielcową od szycia, wykonywania prac związanych z lnem, owczą wełną ( K. Kwaśniewicz „Zwyczaje doroczne polskich górali karpackich”).