Środa Popielcowa

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

ŚRODA POPIELCOWA

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE

Rozdzierajcie serca wasze, a nie szaty

Czytanie z Księgi proroka Joela

Tak mówi Pan:

«Nawróćcie się do Mnie całym swym sercem, przez post i płacz, i lament». Rozdzierajcie jednak serca wasze, a nie szaty! Nawróćcie się do Pana, Boga waszego! On bowiem jest litościwy, miłosierny, nieskory do gniewu i bogaty w łaskę, a lituje się nad niedolą. Kto wie? Może znów się zlituje i pozostawi po sobie błogosławieństwo plonów na ofiarę pokarmową i płynną dla Pana, Boga waszego.

Na Syjonie dmijcie w róg, zarządźcie święty post, ogłoście uroczyste zgromadzenie. Zbierzcie lud, zwołajcie świętą społeczność, zgromadźcie starców, zbierzcie dzieci i niemowlęta! Niech wyjdzie oblubieniec ze swojej komnaty, a oblubienica ze swego pokoju!

Między przedsionkiem a ołtarzem niechaj płaczą kapłani, słudzy Pańscy! Niech mówią: «Zlituj się, Panie, nad ludem Twoim, nie daj dziedzictwa swego na pohańbienie, aby poganie nie zapanowali nad nami. Czemuż mówić mają między narodami: Gdzież jest ich Bóg?»

A Pan zapłonął zazdrosną miłością ku swojej ziemi i zmiłował się nad swoim ludem.
Jl 2, 12-18

12-17. Wezwania do pokuty. Gdy całą scenerię spowija najgłębszy mrok, Jahwe wzywa lud do pokuty. Mają pościć (zob. Jl 1,14), płakać i lamentować (zob. Jl 1,5.13). W żadnym fragmencie swojej księgi Joel nie wyraża dezaprobaty wobec sprawowanego kultu. Dlatego wezwanie do nadania obrzędom osobistego wymiaru - „rozdzierajcie jednak serca wasze, a nie (jedynie) szaty!” - powinno być postrzegane jako intensyfikacja wezwania autora z rozdz. 1. Wyliczenie Bożych cech w w. 13b pojawia się, w nieco innej formie, w Wj 34,6; Lb 14,18; Na 1,3; Ps 86,15; 103,8; 145,8 i Ne 9,17. Ta sama formuła powtarza się Jon 4,2.

14. Izraelici mają nadzieję, że w odpowiedzi na pokutę Jahwe postąpi zgodnie z wymienionymi cechami. Prorok podkreśla suwerenną władzę Jahwe (zob. Am 5,15; Jon 3,9; So 2,3). W tekście dostrzec można grę słów opartą na znaczeniach słowa: sub, „nawrócić się", ,pokutować". Joel dwukrotnie wzywa lud do „nawrócenia" (ww. 12.13). Wówczas Jahwe może go „pożałować" i okazać miłosierdzie. Chociaż Jahwe jest wolny i nie można nim manipulować przez sprawowanie kultu, jego odpowiedź nie jest pozbawiona związku z postępowaniem ludu. Lud ma nadzieję na błogosławieństwo. Pwt 7,13-14 opisuje błogosławieństwo Jahwe w kategoriach rolniczej, pasterskiej i osobistej płodności, która odgrywała ważną rolę w starożytnym Izraelu. Wraz z odnowieniem płodności ofiary minha i nesek, tak tragicznie przerwane (Jl 1,9.13), zostaną wznowione.

15-17. dmijcie w róg: Róg nie był używany jedynie w sytuacjach militarnych (Jl 2,1), lecz także w ramach kultu (Kpł 25,9; Ps .81,4; 150,3 itd.; m. Pesah. 5,5; m. Sukk. 4,5 itd. Dźwięk szofaru oznajmiał początek obrzędów kultowych, mających przynieść ratunek od Jahwe Wezwania do postu i zwołania uroczystego zgromadzenia są identyczne z podanymi w J1 1,14. Pierwsze miało jednak wzywać kapłanów i mieszkańców ziemi, zaś w tym przypadku uczestników zgromadzenia szczegółowo wylicza się. Meryzm łączy starców z niemowlętami ssącymi pierś. Nawet oblubieniec i oblubienica zostali wezwani do przyłączenia się do obrzędów pokutnych.

17. W lamentacjach cierpiący narzeka zwykle, że jego wrogowie pytają, gdzie jest Bóg (Ps 42,4.11; 79,10; Mi 7,10; Ml 2,17).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Zmiłuj się, Panie, bo jesteśmy grzeszni.

Zmiłuj się nade mną, Boże, w łaskawości swojej, *
w ogromie swej litości zgładź moją nieprawość.
Obmyj mnie zupełnie z mojej winy *
i oczyść mnie z grzechu mojego.

Uznaję bowiem nieprawość moją, *
a grzech mój jest zawsze przede mną.
Przeciwko Tobie samemu zgrzeszyłem *
i uczyniłem, co złe jest przed Tobą.

Stwórz, Boże, we mnie serce czyste *
i odnów we mnie moc ducha.
Nie odrzucaj mnie od swego oblicza *
i nie odbieraj mi świętego ducha swego.

Przywróć mi radość Twojego zbawienia *
i wzmocnij mnie duchem ofiarnym.
Panie, otwórz wargi moje, *
a usta moje będą głosić Twoją chwałę.
Ps 51 (50), 3-4. 5-6b. 12-13. 14 i 17 (R.: por. 3a)

DRUGIE CZYTANIE
Pojednajcie się z Bogiem, oto teraz czas upragniony

Czytanie z Drugiego Listu Świętego Pawła Apostoła do Koryntian

Bracia:
W imieniu Chrystusa spełniamy posłannictwo jakby Boga samego, który przez nas udziela napomnień. W imię Chrystusa prosimy: pojednajcie się z Bogiem! On to dla nas grzechem uczynił Tego, który nie znał grzechu, abyśmy się stali w Nim sprawiedliwością Bożą.

Współdziałając zaś z Nim, napominamy was, abyście nie przyjmowali na próżno łaski Bożej. Mówi bowiem Pismo: «W czasie pomyślnym wysłuchałem cię, w dniu zbawienia przyszedłem ci z pomocą». Oto teraz czas upragniony, oto teraz dzień zbawienia.
2 Kor 5,20–6,3

5,10-6,3. Zaszczytny charakter cierpień apostolskich

Skoro on sam i jego współpracownicy są przedstawicielami Chrystusa, Paweł usilnie błaga chrześcijan W Koryncie, by pojednali się z nim, a przez to powrócili do jedności z Bogiem (2 Kor 7,2; por. Mt 10,40). Sposób traktowania wysłannika odzwierciedlał postawę w stosunku do tego, kto go posłał. 

5,20. Spełniający „posłannictwo" (ambasador) reprezentował jedno państwo przed drugim. W owym okresie słowo to było zwykle stosowane na oznaczenie cesarskich legatów działających na Wschodzie. Obraz ten pasuje do „*apostołów" jako wyznaczonych wysłanników (zob. komentarz do 1 Kor 12,29-30), podobnie jak byli nimi prorocy ze Starego Testamentu (Wj 7,1). (Prorocy często przekazywali orędzie w formie nawiązującej do formuły przymierza lub do słów, jakie wysłannicy suzerena kierowali do poddanych mu wasalnych władców.) Paweł, jako wysłannik Boży, wzywa Koryntian, by pojednali się z Bogiem-Królem. Cesarze podejmowali zwykle kroki przeciwko nielojalnym państwom lennym, które ich obraziły, nikt też takich ostrzeżeń nie lekceważył.

5,21. Według Pawła, Chrystus stał się przedstawicielem grzechów całej ludzkości, gdy poniósł na krzyż wyrok, który na niej ciążył, Paweł zaś i jego towarzysze stali się przedstawicielami sprawiedliwości, głosząc Jego orędzie. Werset ten stanowi kontynuację obrazu posłannictwa, wprowadzonego w 2 Kor 5,20.

6,1-2. Paweł cytuje tutaj Iz 49,8, który jest umieszczony w kontekście *mesjańskiego odkupienia - dotyczy więc czasu, który zdaniem Pawła już nadszedł w Chrystusie (2 Kor 5,17). Porusza kwestię istotną dla ówczesnych czytelników: greccy mędrcy często podejmowali temat właściwej pory na wygłoszenie mowy, zwłaszcza gdy chodziło o śmiałą zachętę do pojednania (zgody, harmonii; zob. komentarz do 2 Kor 5,18-19).

6,3. Niedawanie „sposobności do zgorszenia" było sprawą ważną dla ludzi piastujących urzędy publiczne lub tych, których poglądy mogłyby wpłynąć na reputację grupy, do której należeli. Temat ten był bardzo często omawiany przez starożytnych teoretyków polityki, mówców publicznych i w kręgu religii należących do mniejszości. („Posługa”, o którą tutaj chodzi, jest „posługą jednania” - 2 Kor 5,18).

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000

5,18-6,10 Posługa pojednania. Paweł opisuje proces, za pomocą którego zbawcza miłość Boża dosięga życia ludzi. W Bożym planie współpracownicy Boży są pośrednikami łaski (zob. 1 Kor 3,5-9). 

18-19. Paweł cytuje i wyjaśnia tradycyjną formułę (w. 19ab), w której wskazuje się inicjatora (Boga), pośrednika (Chrystusa) i sposób pojednania (przebaczenie grzechów). Jedynie przywrócona do prawdziwego stanu ludzkość może dostąpić pokoju z Bogiem. Paweł odpowiada na pytanie, w jaki sposób ma to nastąpić - za pomocą imiesłowów w czasie teraźniejszym określając pośredników, którzy dzieło Chrystusa uczynili realnym dla swoich współczesnych.

20. w imieniu Chrystusa spełniamy posłannictwo: Boży współpracownicy nie są jedynie oficjalnymi przedstawicielami Chrystusa (1 Kor 1,17; Rz 10,15), lecz w szczególny sposób kontynuują jego służbę (zob. 4,10-11).

udziela napomnień: Użyty przez Pawła czasownik podkreśla szacunek Boga dla wolności jego stworzeń, na co wskazują również słowa Pawła „prosimy". pojednajcie się: Tryb rozkazujący koresponduje z trybem oznajmującym w ww. 18-19 (→ Teologia św. Pawła 88,72).

21. Werset ten rozwija myśl zawartą w ww. 18-19, wyjaśniając rolę, którą Chrystus odegrał w pojednaniu.

grzechem uczynił Tego, który nie znał grzechu: Jako Mesjasz Iz 53,10; Ps. Sal. 17,40-43; T Jud. 24,1; T Levi 18,9) Chrystus był uznawany za bezgrzesznego (Hbr 4,15; 1 P 2,22; J 8,46; 1 J 3,5), jednak z Bożej woli (Rz 8,3) „jego udziałem była taka pozycja wobec Boga, która zwykle jest rezultatem grzechu” (Barrett). Chrystus stał się częścią grzesznej ludzkości (Ga 3,13). [Inna możliwość: „ofiarą za grzech uczynił...” - M. W.].

abyśmy się stali w Nim sprawiedliwością Bożą: „Dzięki miłości Bożej okazanej w Chrystusie mamy taką relację z Bogiem, którą określa słowo sprawiedliwość, czyli że zostaliśmy uznani za niewinnych przed jego sądem, usprawiedliwionych i pojednanych” (Barrett). Ludzkość może osiągnąć pełnię swoich możliwości i być taką, jaką być powinna, jedynie będąc sprawiedliwa (→ Teologia świętego Pawła 88,68-70).

6,1. Współpracując zaś z wraz z Nim: Paweł, Tymoteusz i Apollos są Bożymi współpracownikami (1 Kor 3,9; 1 Tes 3,2)

abyście nie przyjmowali na próżno łaski Bożej: Ludzka współpraca ma istotne znaczenie, aby moc Ewangelii (Rz 1,16) mogła skutecznie działać (1 Kor 15,10), Na temat słowa kenos zob. komentarz do 1 Kor 15,14. Pośrednie ostrzeżenie Paweł zawarł w 1 Kor 10,1-13.

2. Cytat podaje dokładne brzmienie Iz 49,8 LXX. Parenetyczny charakter tego wersetu podkreśla seria imiesłowów użytych w ww. 3-10, zależnych od słowa „napominamy" z w. 1.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Chwała Tobie, Słowo Boże.

Nie zatwardzajcie dzisiaj serc waszych,
lecz słuchajcie głosu Pańskiego.

Aklamacja: Chwała Tobie, Słowo Boże.

EWANGELIA
Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie

Słowa Ewangelii według Świętego Mateusza

Jezus powiedział do swoich uczniów:
«Strzeżcie się, żebyście uczynków pobożnych nie wykonywali przed ludźmi po to, aby was widzieli; inaczej bowiem nie będziecie mieli nagrody u Ojca waszego, który jest w niebie.

Kiedy więc dajesz jałmużnę, nie trąb przed sobą, jak obłudnicy czynią w synagogach i na ulicach, aby ich ludzie chwalili. Zaprawdę, powiadam wam: ci otrzymali już swoją nagrodę. Kiedy zaś ty dajesz jałmużnę, niech nie wie lewa twoja ręka, co czyni prawa, aby twoja jałmużna pozostała w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.

Gdy się modlicie, nie bądźcie jak obłudnicy. Oni to lubią w synagogach i na rogach ulic wystawać i modlić się, żeby się ludziom pokazać. Zaprawdę, powiadam wam: otrzymali już swoją nagrodę. Ty zaś, gdy chcesz się modlić, wejdź do swej izdebki, zamknij drzwi i módl się do Ojca twego, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.

Kiedy pościcie, nie bądźcie posępni jak obłudnicy. Przybierają oni wygląd ponury, aby pokazać ludziom, że poszczą. Zaprawdę, powiadam wam, już odebrali swoją nagrodę. Ty zaś, gdy pościsz, namaść sobie głowę i obmyj twarz, aby nie ludziom pokazać, że pościsz, ale Ojcu twemu, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie».
Mt 6, 1-6. 16-18

1-4. Dobroczynność

1. Werset ten zawiera tezę poprzedzającą trzy przykłady prywatnej pobożności (Mt 6,2-16). W judaizmie kładziono nacisk na to, iż nie należy spełniać dobrych uczynków dla nagrody, mimo to podkreślano przecież, że nagroda zostanie udzielona (podobnie jak to czyni tutaj Jezus). Zostanie ona dana w dniu sądu (podobnie nauczał judaizm). Modlitwa, post i jałmużna dla ubogich były podstawowymi elementami żydowskiej pobożności (Tb 12,8); wielu *rabinów wymieniało cnoty, na których zbudowany jest świat, w grupach po trzy.

2-4. Grecy i Rzymianie nie zachęcali osób prywatnych do działalności dobroczynnej; hojne dary wspierające przedsięwzięcia publiczne (lub biedniejszych *klientów, obywateli rzymskich pozostających pod opieką patrycjuszy) miały na celu zwiększenie popularności darczyńcy. W przeciwieństwie do tego dobroczynność stanowiła centralny element żydowskiej pobożności; niektórzy pisarze byli zdania, że zapewnia ona zbawienie. Późniejsze prawo żydowskie zabraniało składania darów przekraczających tradycyjną dziesięcinę o więcej niż 20 procent.

Niektórzy komentatorzy dosłownie odczytywali wzmiankę o trąbieniu, jest to jednak *hiperbola (ludzie nie dęli w trąby dając jałmużnę); być może jest to gra słów (skrzynki, do których wrzucano jałmużnę miały zwykle kształt trąb). Nakaz, by lewica nie wiedziała, co czyni prawica jest wyraźną hiperbolą. Sformułowania typu „odda (w pełni)" nawiązują do napisów widniejących na starożytnych rachunkach.

5-15. Modlitwa

Paralelną budowę większego fragmentu (Mt 6,1-18) i tego urywku poświęconego modlitwie wzmacnia dodatkowo podany tutaj wzór modlitwy (Mt 6,9-13; następnie przykład jak nie należy się modlić, Mt 6,5.7-8; i jak winniśmy to czynić Mt 6,6.9). Judaizm znacznie poważniej podchodził do sprawy codziennej modlitwy niż religie Greków i Rzymian.

5-6. Problemem nie jest publiczny charakter modlitwy, lecz motywy mające na względzie raczej ludzi niż Boga. Przypuszczalnie pobożni Żydzi mieli zwyczaj indywidualnego recytowania modlitw w *synagodze. Nie wiadomo czy w czasach Jezusa wszyscy modlili się jednocześnie. „Izdebka" (komora) może oznaczać spiżarkę. Większość ludzi nie miała oddzielnego pokoju w swoich domach - jedynie spiżarka miała drzwi. Podczas modlitwy zwykle przyjmowano pozycje stojącą.

16-18. Post. Przynajmniej w suchej porze roku wielu pobożnych Żydów pościło (powstrzymywało się nawet od przyjmowania wody, chociaż było to niezdrowe) dwa razy w tygodniu. Tego rodzaju post był uważany za zasługujący na pochwałę, chociaż posty o charakterze *ascetycznym (tj. w celu „umartwienia ciała”) były zabronione. Żydowski post wymagał powstrzymywania się nie tylko od przyjmowania pokarmu, lecz także od innych cielesnych przyjemności (do których zaliczano codzienne namaszczanie głowy olejkiem w celu zapobiegnięcia wysuszaniu skóry). Zaniechanie wszystkich tych czynności powodowało, że akt postu był wyraźnie widoczny (Grecy nacierali się oliwą przed ćwiczeniami, następnie za pomocą metalowej skrobaczki [strigilis] usuwali brud i pot, które przylgnęły do ciała). Żydzi nie praktykowali tego zwyczaju i nie o niego tutaj chodzi w Mt 6.) Bóg nigdy nie zachęcał wyłącznie do zewnętrznego postu (Iz 58,3-12; Jr 36,9).

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000

1-4. Jałmużna. Wersety 1-18 dotyczą trzech uczynków pobożności: jałmużny, modlitwy i postu. Wszystkie dotyczą relacji z Bogiem i prowadzą do zreformowania konwencjonalnych postaw. Fragment stanowi żydowską listę uczynków, być może opartą na Pwt 6,5, chociaż w tekście nie ma żadnej wzmianki o świątyni. Po wersecie wprowadzającym następują trzy fragmenty o bardzo podobnej budowie: 2-4, 5-6, 16-18, które nie mają odpowiedników w Ewangeliach synoptycznych. Schemat ten narusza włączenie starszego materiału w ww. 7-15, zawierającego Modlitwę Pańską. Pod względem formalnym tekst przypomina katechizm.

1. Strzeżcie się, żebyście uczynków pobożnych nie wykonywali przed ludźmi: Słowo dikaiosyne („sprawiedliwość", „prawość"), które pełni w Mt rolę pojęcia tematycznego, wiedzie do tematu jałmużny, bowiem jego aramejski odpowiednik, sedaqa, może oznaczać „jałmużnę".

nagrody: Zob. komentarz do 5,46. Por. m. 'Abot 1,13; Seneka, Listy 19.4.32: „Kto pragnie, by jego cnoty były powszechnie znane, nie dąży do nich, lecz do własnej chwały”. Tekst ten dąży do podkreślenia, że nasz związek z Bogiem powinien być żywy i osobisty.

2. jałmużnę: W ramach starożytnego judaizmu jałmużna było ściśle określoną praktyką (zob. Moore, Judaism 2.162-179), której przypisywano wysoką wartość; w m. 'Abot 1,2 wymienia się ją jako jeden z trzech filarów świata; por. m. 'Abot 2,7; m. Pe' a 1,1.

obłudnicy: Mateuszowie podkreślenie w porównaniu z innymi Ewangeliami; pełni rolę tematu tutaj (6,1-18) i w rozdz. 23, gdzie związane jest z uczonymi w Piśmie i faryzeuszami. Pierwotnie gr. słowo hypokrites oznaczało aktora teatralnego [aktorzy greccy nosili maski! - M.W. ]; w Mt 23 oznacza fałszywych nauczycieli Pisma, którzy nie wywiązywali się ze swoich obowiązków.

5-15. Modlitwa. Pozytywne nauczanie zawarte w ww. 5-8 o tym, że modlitwa to szczera, osobiste zjednoczenie z Bogiem; powinna być zwięzła, jest bowiem potrzebna tylko nam, nie Bogu, gdyż on dobrze zna nasze potrzeby. Modlitwa jest pokarmem wiary. Przesłanie to nie dyskredytuje publicznego kultu, Jezus bowiem uczestniczył w nabożeństwach w synagodze (Mk 1,21), i nawiązywał do nich w Modlitwie Pańskiej, modlił się jednak także na osobności.

16-18. Post. Post był powszechną praktyką religijną; mógł mieć charakter Publiczny lub prywatny. Kazanie na Górze potwierdza jego znaczenie. W Mk 2,18-20 (= Mt 9,14-15) uczniowie otrzymują polecenie, by nie pościć za życia Jezusa, stwierdzone jest jednak jego obowiązywanie później. Żydzi nie mieli okresów postu, takich jak Wielki Post, w ciągu roku było jednak kilka dni powszechnego postu, szczególnie Yom Kippur, Dzień Przebłagania, i 9 dzień Ab. Według Did. 8,1 Żydzi przestrzegali prywatnych postów w poniedziałki i czwartki, zaś chrześcijanie w środy i piątki (drugi na pamiątkę cierpień Jezusa). Post wyrażał uniżenie się przed Bogiem (Iz 58,3-9), stanowił wzmocnienie modlitwy (Tb 12,8, 2 Krn 20,3), miał związek z jałmużną („Wartość postu zależy od wielkości rozdanej jałmużny”, b. Ber. 6b) i był sposobem okazania smutku (Mt 9,14-15).

16. przybierają oni wygląd: Gra słów w gr.: aphanizousin, „przykrywać”, i „phanosin”, „być widocznym".

17. umyj twarz: Werset ten, mający budowę chiazmu, wydaje się przeciwstawiać m. Yoma 8,1, który mówi, że w Dzień Przebłagania nie należy się myć ani namaszczać twarzy.

18. aby nie ludziom pokazać. Szczegóły nie są ważne tak długo, jak długo zachowana jest główna myśl, że post jest aktem nakierowanym na Boga, a nie ludzi. Post wymaga wiary (zob. Moore, Judaism 2. 55-69, 257-266; TDNT 4.924-935).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.