Wszystko o Wielkim Poście

według „Breviarium Fidei"

Od samego początku chrześcijaństwa, zgodnie z tradycją judaizmu i w duchu religijności w ogóle, istniały posty jako środek uświęcający. Kościół ujął je w swoje ustawodawstwo.

Rozróżnia się post ścisły (jejunium) i wstrzemieźliwość od pokarmów mięsnych (abstinentia). Ich obecną dyscyplinę podajemy niżej. Zaznaczamy tylko ważniejsze etapy ewolucji stosowania postów w Kościele, nie uwzględniając jednak dyscypliny monastycznej.

W pierwszym pokoleniu chrześcijańskim w Judei, Galilei i Syrii zachowano dwudniowy post faryzeuszów w każdym tygodniu (por. Łk 18, 12), ale przesunięto go z pierwszego dnia tygodnia (niedzieli) na czwarty, tj. na środę, i z piątego na szósty, tj. na piątek. Ten ostatni dzień wybrany został w związku z Męką Pana Jezusa.

W związku z decyzją tzw. Soboru Jerozolimskiego (Dz 15, 29) przetrwał przez kilka wieków w Kościele mozaistyczny zwyczaj niespożywania krwi i mięsa duszonego. Ale w dalszych wiekach zwyczaj ten poszedł w zapomnienie i papież Mikołaj I (858-867) stanowczo oświadcza w swojej odpowiedzi na trudności Bułgarów (listopad 866 r.), że „można spożywać wszelkiego rodzaju mięso, które nie jest szkodliwe". Na Wschodzie zwyczaj ten pozostał. Chociaż Kościół uznaje praktykę licznych zakonów, w których się w ogóle nie spożywa mięsa, to nie znaczy, że ścisły wegetarianizm jest zalecany dla wszystkich. Można nawet powiedzieć, że potępianie pokarmów mięsnych, które czasem opiera się na przesłankach metafizycznych w duchu starego manicheizmu lub pod wpływem teorii Dalekiego Wschodu o zbawieniu i o metempsychozie, zasługuje na dezaprobatą wierzących.

Posiadamy świadectwo św. Augustyna, że wiele społeczności na Zachodzie przestrzegało postu sobotniego.

Dosyć wcześnie przyjął się zwyczaj stosowania postów na początku każdej pory roku: z okazji zasiewów na wiosnę, ofiarowania Bogu pierwocin zboża w lecie, winobrania w jesieni, zbioru oliwek w zimie. Stąd powstały „suchedni". Św. Leon Wielki tłumaczy ich pochodzenie od ustawodawstwa mojżeszowego. Wybór dni tygodnia, tj. środy, piątki i soboty, pochodzi najprawdopodobniej od starożytnego zwyczaju poszczenia właśnie w owe dni w związku z liturgią, która się w tych samych dniach odbywała. Ponieważ „suchedni” występują najpierw w Rzymie, nie jest wykluczone, że nawiązywały one do zwyczajów pogańskich uczczenia początku pór roku. Karol Wielki zarządził, że będą one obchodzone w całym cesarstwie: lecz w krajach, gdzie pory i gatunki zbiorów nie pokrywały się ze śródziemnomorskimi, obchodzenie „suchedni" bardzo trudno weszło w zwyczaj.

Bardzo wcześnie wprowadzono post w przeddzień większych uroczystości liturgicznych, tzw. wigilie. „Kodeks rubryk" z 1960 r. zachował tylko 7 wigilii, nie wszystkie jednak są uczczone postem: Bożego Narodzenia, Zielonych Świąt, Wniebowstąpienia Pańskiego, Wniebowzięcia NMP, Narodzenia św. Jana Chrzciciela, uroczystości św. Piotra i Pawła oraz św. Wawrzyńca, szczególnego patrona miasta Rzymu. Post obowiązywał według norm prawa kanonicznego tylko w wigilię Bożego Narodzenia i Wniebowzięcia NMP, lecz ten ostatni post, ze względu na okres wakacyjny można było — za zarządzeniem ordynariusza — przenieść na przeddzień Niepokalanego Poczęcia NMP.

Najważniejszym okresem postnym jest w całym roku liturgicznym tzw. Wielki Post (Quadragesima). Pierwotnie ograniczał się on do kilku dni w Wielkim Tygodniu, ale początki jego sięgają do czasów apostolskich, jak świadczą o tym św. Hieronim (List 41 do Marcelli, nr 3) i św. Leon Wielki (Mowa VI na Wielki Post). Obecnie dzieli się ten czas na trzy okresy:

1. Przedpoście: Niedziela Siedemdziesiątnicy (w 9 tygodniu, czyli prawie w 70 dni przed Wielkanocą) zwana także „Starozapustną"; Niedziela Sześćdziesiątnicy (w 60 dni przed Wielkanocą), czyli „Mięsopustna"; Niedziela Pięćdziesiątnicy (w 50 dni przed Wielkanocą), czyli „Zapustna" (nb. „Pięć-dziesiątnicą" nazywa się także Niedzielę Zielonych Świąt);
2. Sam Wielki Post od Środy Popielcowej do IV Niedzieli;
3. Okres Męki Pańskiej: I Niedziela Pasyjna, dawniej nazywana Niedzielą Męki Pańskiej, II Niedziela Pasyjna, tzw. Palmowa, oraz Wielki Tydzień zakończony przez tzw. „Triduum Sacrum', które pierwotnie oznaczało trzy dni „Paschy", czyli Wielki Piątek, Wielką Sobotę i Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego (zob. np. św. Augustyna List 55, 24 — PL 33, 215), ale obecnie w nowym „Kodeksie Rubryk" (nr 75) obejmuje Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobotę aż do chwili rozpoczęcia Wigilii Paschalnej.
Post ścisły, chociaż jest polecany na cały okres wielkopostny, obowiązuje wyłącznie w Środę Popielcową i w Wielki Piątek. Wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych zaś, która obowiązywała przedtem we wszystkie środy i piątki oraz w sobotę „suchedni" i w Wielką Sobotę do południa, obecnie obowiązuje już tylko w piątki.

Historia Wielkiego Postu

nie jest dotychczas całkiem wyjaśniona. Kan. 5 Soboru Nicejskiego (325), na który jeszcze się powołuje wielu historyków i kanonistów, wspomina nie Wielki Post, kiedy mówi o „Quadragesima Paschae", lecz czterdziestodniowy okres po Wielkanocy (zob. S. Salaville, „La tessa-rakoste du 5-eme canon de Nicee" w „Echos d’Orient" 1910, s, 65; 1929, s. 257). Poza tym wiemy, że istniał w niejednej gminie chrześcijańskiej zwyczaj uprawiania prywatnego pokutnego postu czterdziestodniowego w różnych porach, za pozwoleniem biskupa. Prawo kościelne tej kwarantanny nie uwzględnia, ale ślady jej pozostały w starych formułach odpustów, kiedy mówiono: taka czynność lub modlitwa zasługuje na tyle dni odpustu i tyle kwadrygen.

Oficjalny Wielki Post był i nadal jest okresem wspólnych rekolekcji całej rodziny chrześcijańskiej w przygotowaniu do radości wielkanocnej. Jest więc czymś więcej niż okresem narzuconego i najczęściej nie zachowywanego postu: już przy końcu IV wieku św. Jan Chryzostom wyjaśnia, że Wielki Post daje wiernym okazję do głębszego i intensywniejszego życia religijnego (Homilia 30 in Gen. 11, l n. l — PC 53, 273).

Najpewniejsze świadectwa tego zwyczaju na Wschodzie posiadamy w „Listach wielkanocnych" św. Atanazego, szczególnie z lat 330, 340, 341, 347, w „Katechezach" św. Cyryla Jerozolimskiego oraz w aktach synodów lokalnych. Nie brak także aluzji na Zachodzie jeszcze z okresu przed św. Augustynem w Rzymie; kiedy św. Atanazy tam przebywał na wygnaniu w 341 r., już od dawna był wprowadzony czterdziestodniowy okres przygotowania do Paschy, aczkolwiek zachowywano tylko trzy tygodnie ścisłego postu, mianowicie pierwszy tydzień, który zawiera „suchedni", czwarty tydzień (septimana mediana), w którym odbywało się ostateczne przygotowanie katechumenów do chrztu, oraz szósty, czyli Wielki Tydzień. W tych trzech tygodniach intensywniejszej pokuty i gorliwszej modlitwy miały miejsce w Rzymie także świecenia kapłańskie.

W połowie V wieku istniał już zwyczaj postu przez cały okres 40 dni; ażeby osiągnąć doskonałą cyfrą 40 dni postu efektywnego — ponieważ w niedziele nie poszczono — wliczono do samego Wielkiego Postu dwa pierwsze dni „Triduum Sacrum", czyli Wielki Piątek i Wielką Sobotą, oraz dodano cztery dni przed l Niedzielą, która jednak — jak to zaznacza jeszcze w naszych mszałach tekst modlitwy na sekretę — była uważana za „pierwszy dzień postu" (initium quadragesimae).

Już w tym czasie kilku gmin wprowadziło trzy tygodnie przygotowawcze do Wielkiego Postu. Na Wschodzie chciano osiągnąć 70 dni postu na pamiątkę 70-letniego wygnania narodu izraelskiego w Babilonie (symbol oczekiwania Zbawiciela). Na Zachodzie intencja była przede wszystkim pedagogiczna, aby stopniowo zapoznać wiernych z wymaganiami intensywniejszego życia religijnego. W Rzymie i na Zachodzie zwyczaj ten rozpowszechnił się po najazdach Longobardów. Okres Przedpościa odznacza się zaprzestaniem śpiewania „Alleluja" i rozpoczęciem czytania Pisma św. od Księgi Rodzaju, celem zapoznania katechumenów z obietnicami o Chrystusie Zbawicielu zawartymi w Starym Testamencie.

Dalszy ciąg na następnej stronie