WIGILIA PASCHALNA

DRUGIE CZYTANIE Z KSIĘGI RODZAJU
Ofiara Abrahama.

Bóg wystawił Abrahama na próbę i rzekł do niego: «Abrahamie!» A gdy on odpowiedział: «Oto jestem», powiedział: «Weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jaki ci wskażę». Nazajutrz rano Abraham osiodłał swego osiołka, zabrał ze sobą dwóch swych ludzi i syna Izaaka, narąbał drzewa do spalenia ofiary i ruszył w drogę do miejscowości, o której mu Bóg powiedział. Na trzeci dzień Abraham spojrzawszy, dostrzegł z daleka ową miejscowość. I wtedy rzekł do swych sług: «Zostańcie tu z osiołkiem, ja zaś i chłopiec pójdziemy tam, aby oddać pokłon Bogu, a potem wrócimy do was». Abraham zabrawszy drwa do spalenia ofiary włożył je na syna swego Izaaka, wziął do ręki ogień i nóż, po czym obaj się oddalili. Izaak odezwał się do swego ojca: «Ojcze mój!» A gdy ten rzekł: «Oto jestem, mój synu», zapytał: «Oto ogień i drwa, gdzież jest jagnię na całopalenie»? Abraham odpowiedział: «Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie, synu mój». I szli obydwaj dalej. A gdy przyszli na to miejsce, które Bóg wskazał, Abraham zbudował tam ołtarz, ułożył na nim drwa i związawszy syna swego Izaaka położył go na tych drwach na ołtarzu. Potem sięgnął ręką po nóż, aby zabić syna swego. Ale wtedy anioł Pana zawołał na niego z nieba: «Abrahamie, Abrahamie!» A on rzekł: «Oto jestem». Powiedział mu: «Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz poznałem że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna». Abraham, obejrzawszy się poza siebie, spostrzegł barana uwikłanego rogami w zaroślach. Poszedł więc, wziął barana i złożył go w ofierze całopalnej zamiast swego syna. I dał Abraham miejscu temu nazwę «Pan widzi». Stąd to mówi się dzisiaj: «Na wzgórzu Pan się ukazuje». Po czym anioł Pana przemówił głośno z nieba do Abrahama po raz drugi: «Przysięgam na siebie, mówi Pan, że ponieważ uczyniłeś to, iż nie oszczędziłeś syna swego jedynego, będę ci błogosławił i dam ci potomstwo tak liczne jak gwiazdy na niebie i jak ziarnka piasku na wybrzeżu morza; potomkowie twoi zdobędą warownie swych nieprzyjaciół. Wszystkie ludy ziemi będą sobie życzyć szczęścia na wzór twego potomstwa, dlatego że usłuchałeś mego rozkazu».

Rdz 22, 1-18

1-3. Bóg nakazuje Abrahamowi złożyć Izaaka w ofierze.

1. A po tych wydarzeniach: zwyczajowe wprowadzenie do nowej części (15,1; 22,20; 39,7; 40,11). Bóg wystawił Abrahama na próbę: Tylko w tym miejscu Rdz i w całym pięcioksięgu próba dotyczy jednostki; w innych fragmentach Bóg poddaje próbie naród Izraela (Wj 15,25; 16,4; Pwt 8,2.16; 13,4; 33,8). Typowym kontekstem Bożych prób jest sytuacja Izraela na pustyni, poddawanego sprawdzianom mającym ujawnić jego prawdziwą postawę. Portret poddawanego próbie Abrahama stał się charakterystycznym rysem opowiadania o praojcu do tego stopnia, że tradycja rabiniczna uważała cały ten cykl narracyjny za dziesięć sprawdzianów czy prób (→ 18 wyżej); Abraham jako protoplasta Izraela musiał całe swoje życie i przyszłość powierzyć Bogu. Podobnie jak w przypadku Hioba, czytelnik wie o czymś, o czym główny bohater opowiadania nie ma najmniejszego pojęcia, tj. że Bóg poddaje go jedynie próbie.

Oto jestem: wyraz całkowitej dyspozycyjności (por. Iz 6,8).

2. Określenie “Syna jedynego” nie jest precyzyjne, bowiem Abraham będzie miał również innych synów, już użyte w LXX określenie ton agapeon właściwie oddaje hebrajskie słowo oznaczające “umiłowanego” przez Boga. W każdym słowie Bóg podkreśla wartość, jaką Abraham przywiązuje do tego syna.

Moria: 2 Krn 3,1 jest jedynym innym tekstem, w którym pojawia się wzmianka o tym miejscu; jest jedynym innym tekstem, w którym się w nim Moria z jednym ze wzgórz Jerozolimy, na którym Salomon zbudował świątynię; Abraham był zatem pierwszym, który oddawał tam Bogu cześć. Moria jest nazwą opartą na grze hebrajskich słów „widzieć" (ra' a); w. 8: „Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie"; w w. 8 czasownik został użyty dwukrotnie „Pan dogląda", „Pan zaopatruje" [ BT: Pan się ukazuje] - co stanowi kontynuacje poprzedniej gry słów. Abraham okazuje posłuszeństwo natychmiast i w milczeniu. Wyobrażenie sobie uczuć ojca pozostawiono czytelnikowi.

4-8. Ojciec i syn podróżują na wyznaczone miejsce.

4. Na trzeci dzień: Być może w połowie trwającej siedem dni wędrówki Abraham odprawia sługi, by samotnie stanąć przed Bogiem. Izaak niesie drwa do spalenia ofiary, Abraham nóż i ogień.

7-8. W odpowiedzi na pytanie Izaaka o zwierzę ofiarne, Abraham odpowiada, że Bóg „upatrzy sobie" (hebr. yir' eh) jagnię - nie jest to wybieg, lecz dowód, iż Abraham powierzył wszystko Bogu.

9-14. Bóg znajduje sobie ofiarę.

11. Anioł Pański przemówił z nieba i otworzył oczy Hagar, by mogła ujrzeć studnię (21,17-19). Ten sam anioł teraz powstrzymuje Abrahama przed zabiciem Izaaka; pośredniczy on w przekazywaniu Bożego słowa i działania.

12. Boży sąd, który rozległ się w głosie anioła, potwierdza całkowite posłuszeństwo Abrahama. Abraham naprawdę lęka się Boga, nie zawahał się bowiem ofiarować Mu swego umiłowanego syna. Ostatecznie nauczył się przekazania kontroli nad własnym życiem, by w ten sposób móc otrzymać je z powrotem jako łaskę.

13. Znalazł się baran ofiarny. To odczytanie zastępuje hebrajskim 'ahad,, „jeden”, bezsensowne masoreckie 'ahar, „poza siebie” (hebr. resh [r] i daleth [d] często mylono w rękopisach). Składanie ofiar z dzieci było szeroko rozpowszechnione w Kanaanie i fenickich koloniach w Afryce Północnej. Obrzęd ten praktykowano nawet w Izraelu, na co wskazują słowa potępienia ofiar z dzieci (2 Krl 16,3; Mi 6,7) składanych w czasach kryzysu, jako sposób na odwrócenie Bożego gniewu. Izraelici uważali, że pierworodne dzieci należą do Jahwe (Wj 13,11-16; 34,19-20), lecz „odkupywali" je składając inne ofiary. Opowieść ukazuje, w jaki sposób Bóg pokierował założycielem narodu, by „odkupił" swojego pierworodnego, składając ofiarę ze zwierzęcia. Sposób, w jaki Izrael różni się od swych sąsiadów w tym względzie, jest tylko jednym z aspektów bogatej w treści narracji, nie jest też jej głównym przesłaniem.

14. Motyw Boga „widzącego" wszystko został podwójnie podkreślony - za pomocą nazwy, jaką Abraham nadaje górze, Jahwe [BT: Pan] widzi".

15-19. Ten sam Anioł Pański powtarza teraz po raz siódmy wielkie obietnice (por. 12,2-3.7; 13,14-17; 15; 17; 18) - co wskazuje na punkt kulminacyjny narracji w ich najbardziej szczodrobliwej formie.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

22,2. Kraj Moria. Jedyną informacją na temat położenia kraju Moria, podaną w tym tekście, jest to, że znajdował się on w odległości trzech dni drogi od Beer-Szeby. Liczba ta może być jednak zwyczajnie tradycyjną miarą oznaczającą czas pełnej podróży. W każdym razie nie podano, w jakim kierunku udał się Abraham. Druga i ostatnia biblijna wzmianka o [BT: górze] Moria pojawia się w 2 Krn 3,1, gdzie odnosi się do miejsca lokalizacji świątyni w Jerozolimie. Nie ma tam jednak żadnej aluzji na temat Abrahama lub epizodu opisanego w tym rozdziale. Ponieważ wzgórza okalające Jerozolimę są zalesione, Abraham nie musiałby zabierać drzewa do spalenia ofiary. Jest to zatem przypuszczalnie zwykła zbieżność nazw, nie zaś odnośnik dotyczący tego samego miejsca.

22,1-2. Ofiary z dzieci. Na Bliskim Wschodzie bóg, który obdarzał ludzi płodnością (El), był uprawniony do domagania się swojej części. Przekonanie to znajdowało wyraz w składaniu ofiar ze zwierząt, zboża i dzieci. Teksty pochodzące z kolonii fenickich i punickich (np. Kartagina z Afryki Północnej), ukazują rytuał składania ofiar z dzieci jako sposób zapewnienia nieprzerwanej płodności. Biblijni prorocy oraz przepisy zawarte w Księdze Powtórzonego Prawa i Księdze Kapłańskiej wyraźnie zakazują tej praktyki; z drugiej jednak strony wskazuje to, że gdzieniegdzie była ona nadal stosowana. W istocie, opowieść o "ofierze", którą Abraham złożył z Izaaka, wskazuje, że patriarcha wiedział o ofiarach z ludzi i nie był zaskoczony żądaniem Jahwe. Jednak biblijna narracja dostarcza również przykładu zastąpienia ofiary ludzkiej ofiarą zwierzęcą, co wyraźnie odróżnia praktyki Izraela od praktyk stosowanych w innych kulturach.

22,3. Udomowienie osła. Dziki osioł został udomowiony około 3500 przed Chr. Od początku wykorzystywany był jako zwierzę pociągowe z powodu wytrzymałości, zdolności do przenoszenia ciężkich ładunków i obywania się przez długi czas bez wody. Dlatego często używano go do długich podróży i transportu.

22,13-18. Ofiara zastępcza. W tym fragmencie baran został złożony w ofierze zamiast Izaaka. Pojęcie ofiary zastępczej nie było tak rozpowszechnione, jak można by się spodziewać. Na Bliskim Wschodzie rytuały magii sympatycznej wymagały często zabicia zwierzęcia w celu usunięcia groźby wiszącej nad człowiekiem. Jednak z instytucją regularnej ofiary łączyło się raczej wyobrażenie daru składanego bogom lub wspólnoty z bóstwem. Nawet w Izraelu niewiele wskazuje na to, że instytucja ofiar była pojmowana głównie jako czynność zastępcza, zawierająca element substytutu. Odkupienie pierworodnych podczas pierwszej Paschy byłoby ważnym wyjątkiem pojawiającym się jednak na marginesie instytucji ofiar.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Strzeż mnie, o Boże, Tobie zaufałem

Pan moim dziedzictwem i przeznaczeniem, *
to On mój los zabezpiecza.
Zawsze stawiam sobie Pana przed oczy, *
On jest po mojej prawicy, nic mną nie zachwieje.
Refren.
Dlatego cieszy się moje serce i dusza raduje, *
a ciało moje będzie spoczywać bezpiecznie,
bo w kraju zmarłych duszy mej nie zostawisz *
i nie dopuścisz, bym pozostał w grobie.
Refren.
Ty ścieżkę życia mi ukażesz, *
pełnię Twej radości
i wieczną rozkosz, *
po Twojej prawicy.
Refren.

Ps 16 (15) 5 i 8. 9-10. 11

Ps 16. Pieśń ufności.
Struktura:
ww. 1-6 (wyznanie wary w jedynego Boga Jahwe);
ww. 7--11 (wyrażenie ufności).

Każda część kończy się opisem Bożej opatrzności, obecnej (ww. 5-6) i przyszłej (ww. 10-11).

1-2. Idea całego psalmu.

”chronię się”: Odniesienie do ww. 7-11; „Tyś jest Panem moim" pasuje doskonale do ww. 3-6.

3. ”świętym”: Tekst nadal trudny; przypuszczalnie odnosi się do pogańskich bożków, a nie do pobożnych Izraelitów. Psalmista przysięga, że nie chce mieć nic wspólnego z pogańskimi bożkami.

5. ”częścią dziedzictwa i kielicha mego”: Por. Ps 142,6.

6. Odniesienie do podziału Ziemi Obiecanej między Izraelitów (por. Joz 18,8.10; Ps 78,55). „Częścią" lewitów nie było terytorium, lecz sam Bóg (Lb 18,20).

8. ”nie zachwieję się”: Por. Ps 15. 5.

10. ”grobu”: Hebr. šahat znaczy „jama” (tj. grób lub podziemie). LXX (cytowany w Dz 2,25-31; 13,35) tłumaczy to słowo jako ..zepsucie".

11. Prawdopodobnie motyw doświadczenia Bożej obecności w świątyni (por. Ps 36,9: 63,6).

”ścieżkę życia”: W literaturze mądrościowej ST to wyrażenie odnosi się do właściwego sposobu życia (Prz 2,19; 5,6; 6,23; 15.24). Jednak tutaj może być aluzją do pełni „życia" doświadczanego w Bożej obecności w świątyni.
 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

16,8. On jest po mojej prawicy. W pełni uzbrojony wojownik trzymał oręż w prawej dłoni, zaś tarczę w lewej. Osoba stojąca po prawej stronie króla miała przywilej chronienia go. Umieszczenie kogoś po prawej stronie wyrażało zaufanie, było więc wyróżnieniem. Gdy Pan staje po czyjejś prawicy, jak to ma miejsce tutaj, może bronić go swoją tarczą (zob. Ps 109,31). Metafora płynnie przesuwa się z pola walki do sali sądowej. W języku akadyjskim w tekstach paralelnych często zamiennie używa się prawicy i lewicy, są jednak również fragmenty, w których bóstwo staje po czyjejś prawicy podczas bitwy.

16,10. Nie dozwolisz, by wierny Tobie zaznał grobu. Z kontekstu wynika, że chodzi o niedopuszczenie, by ktoś poległ z ręki żywiących złe zamiary nieprzyjaciół. Psalmista nie zostanie pozostawiony w Szeolu; jego ciało nie doświadczy też śmierci, bowiem zostanie on ocalony (zob. Ps 30,2-3). W starożytnym tekście sumeryjskim zapisano opowieść o człowieku, który może zostać skazany za zbrodnie, ponieważ o ich popełnienie właśnie go oskarżono. Wymyka się jednak ze szponów prawa i wielbi boginię Nungal za ocalenie.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.