Kult męczenników w pierwotnym Kościele

Fragment książki Josefa Andreasa Jungmanna, Liturgia pierwotnego Kościoła

Widzieliśmy już, jak w IV wieku liturgia otrzymała ze strony jej bliższego kontaktu z kulturą antyczną silne impulsy w kierunku dalszego rozwoju. Tradycyjne zwyczaje wśród ludzi, którzy nie stali w opozycji do wiary chrześcijańskiej, Kościół wbudował do swego kultu. Dzięki temu wcieleniu tak wielu powszechnych elementów, nabożeństwa rzeczywiście stały się „liturgią” – służbą ludu.

Był jednak inny element, który wywarł wielki wpływ na rozwój liturgii. Element związany również z kontaktami ze starożytnością, jednak ani pokojowymi ani przyjacielskimi, ale z konfliktem z pogańską władzą. Mówię o czci oddawanej męczennikom.

Męczeństwo, od samego początku, było częścią programu chrześcijańskiego. W dniu swego wniebowstąpienia, Pan Jezus oznajmił swoim apostołom, jakie ma być ich życiowe zadanie: Będziecie moimi świadkami (e;sesqe, mou ma,rturej) w Jeruzalem i w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi (Dz 1,8). Apostołowie mieli po prostu dawać świadectwo o tym, co widzieli i słyszeli. Ci z kolei, którzy dzięki ich świadectwu, otrzymali wiarę, mieli kontynuować to świadectwo. Mieli je podtrzymywać, nie pozwalając sobie na to, żeby ich poruszyło cokolwiek na tym świecie, nawet jeśli wlec was będą przed królów i namie­stników (Łk 21,12). Kiedy będzie okazja do dawania świadectwa, jeśli ich słowa nie będą wystarczającym dowodem, powinni być gotowi do poświęcenia swojego życia. Świadek poświęcający życie dla Chrystusa jest „męczennikiem” w dosłownym tego słowa znaczeniu.

Męczennicy oczywiście od samego początku darzeni byli wielkim szacunkiem – byli prawdziwymi herosami wiary. Ludzie uwięzieni i torturowani, którzy uniknęli śmierci cieszyli się również wielkim poważaniem. Ich początkowo też nazywano męczennikami (nawet Tertulian i Cyprian używali tego terminu), ponieważ dawali świadectwo. Ale dość szybko obdarzono ich inną nazwą: w języku greckim omologhthj, po łacinie confessor (wyznawca); w istocie obydwa te terminy oznaczały to samo. Ktoś, kto wyznał swoją wiarę był kimś, kto dał świadectwo. Podobnie jak męczennikom, wyznawcom oddawano specjalną cześć. Często przyjmowano ich w szeregi duchowieństwa. Wyznawcy przyznawano honorowy tytuł diakona. Zastanawiano się nawet nad tym, czy nie należy mu się tytuł prezbitera. Przytoczymy to, co powiedział Hipolit w Tradycji Apostolskiej:

Na wyznawcę wtrąconego do więzienia i zakutego w kajdany dla imienia Bożego, nie wkłada się rąk celem udzielenia mu diakonatu lub prezbiteratu, gdyż mocą samego faktu wyznania wiary posiada on już godność taką jak prezbiter.

Innym sposobem uhonorowania wyznawcy było przyznanie mu prawa ofiarowania libellus pacis (dokument pokoju) każdemu chrześcijaninowi, który odprawiał pokutę za popełnienie ciężkiego grzechu, zwłaszcza za apostazję, tzn. ofiarowania rekomendacji do biskupa, że penitent powinien być na powrót przyjęty do Kościoła. Cierpienia wyznawcy powinny, powiedzmy to tak, rekompensować grzech penitenta.

Tak więc nie dziwi, że fortiori – męczennicy, którzy oddali życie za wiarę, byli czczeni i honorowani. Cześć okazywano przede wszystkim przez gromadzenie doczesnych szczątków, nierzadko połączone z wielkim ryzykiem (ponieważ pochowanie ich często było zabronione), i urządzanie pogrzebów pomimo zakazów i związanego z tym niebezpieczeństwa. Krew męczenników często wsiąkała w ubrania i zachowywana była jako relikwie. Jednak przede wszystkim czczono ich pamięć i w rocznice ich śmierci sprawowano specjalne nabożeństwa na ich pamiątkę.

Josef Andreas Jungmann, Liturgia pierwotnego Kościoła, Wydawnictwo Benedyktynów TYNIEC