Kim był Poncjusz Piłat?

Pontius Pilatus to po łacinie Piłat z Pontu. Zapewne więc rzymski prokurator pochodził z Pontu, starożytnej krainy w północno-wschodniej Azji Mniejszej, dziś na terytorium Turcji, podbitej przez Rzym w r. 63 p.n.e.
Jeśli chodzi o dalsze jego losy, po odwołaniu z funkcji prokuratora, mówią o nich pisma apokryficzne, których autorami byli chrześcijanie. Nie można jednak tych pism uznać za w pełni wiarygodne. Według nich Piłat miał popełnić samobójstwo, gdyż został oskarżony o niekompetencję. Jego ciało, wrzucone do Tybru, miało rzekomo dopłynąć w okolice Wiednia (Mons Pilatus). Niektóre wersje tradycji (Orygenes) czynią z Piłata chrześcijanina, a liturgie Kościoła prawosławnego i koptyjskiego uznają go za męczennika.

Prokurator, prefekt, namiestnik?
Piłat często nazywany jest prokuratorem, taką bowiem funkcję pełnił. Należy jednak pamiętać, że słowo prokurator oznaczało w starożytnym Rzymie zupełnie coś innego niż obecnie rozumiemy. Prokurator nie był sądowym oskarżycielem. Był urzędnikiem postawionym przez cesarza albo na czele ważnej jednostki administracyjnej (biura kancelarii, zarządu dróg, itp.) albo na czele prowincji. W tym ostatnim przypadku (dotyczącym Piłata) miał uprawnienia namiestnika. Dlatego w Encyklopedii PWN Piłat nazywany jest nie prokuratorem a prefektem Judei. Słowo to lepiej oddaje funkcję pełnioną przez Piłata, aczkolwiek nie jest precyzyjne. Prefekt bowiem był zarządcą miasta, a nie prowincji. Jedyny wyjątek stanowił Egipt, który nie był prowincją lecz terytorium cesarskim zarządzanym przez urzędnika w randze prefekta.

Prowincje senatorskie i cesarskie
W roku 26 p.n.e. Oktawian August w porozumieniu z Senatem podzielił prowincje państwa rzymskiego na senatorskie i cesarskie. Te pierwsze uważane były za spacyfikowane i nie wymagały obecności wojska. Ich zarządcy nosili tytuły prokonsulów i byli mianowani przez senat.
Prowincje cesarskie ustanowiono na terenach gdzie władza Rzymu nie była tak pewna. Zarządzał nimi cesarz poprzez swoich namiestników. Największymi prowincjami cesarskimi kierowali namiestnicy o władzy konsula, tzn. dysponujący kilkoma legionami, mniejszymi namiestnicy o władzy pretora, komenderujący jednym legionem.
Judea do roku 6 nie była rzymską prowincją. Rządzący nią syn Heroda Wielkiego, Archelaus, podlegał namiestnikowi prowincji Syrii. Od roku 6, gdy usunięto Archelausa i wprowadzono bezpośredni zarząd rzymski, była zaliczana do trzeciej grupy prowincji cesarskich, zarządzanych przez prokuratorów. Były to terytoria, które uważano za niemożliwe do zasymilowania z pozostałą częścią państwa. Prokuratorzy w tych prowincjach mieli za zadanie przede wszystkim czuwać nad spokojem w danym kraju, by nie dopuścić do ewentualnej agresji przeciwko Rzymowi. Jego zadanie polegało także na skutecznym ściąganiu podatków.
Pewnym problemem prokuratora Judei było to, że nie dysponował samodzielnie wojskiem. W tym względzie wciąż był uzależniony od namiestnika Syrii.

Prokurator Piłat
Początkowo prokuratorzy Judei zmieniali się bardzo często. Oto ich lista w interesującym nas okresie:
Coponius (6-9)
Marcus Ambivius (9-12)
Annius Rufus (12-15)
Valerius Gratus (15-26)
Pontius Pilatus (26-36)
Zwraca uwagę, że trzej pierwsi byli prokuratorami bardzo krótko. Oktawian August (zm. w r. 14) zmieniał prokuratorów bardzo często. Jego następca Tyberiusz (cesarz od 14 do 37 r.) robił to rzadziej, wychodząc z założenia, że prokurator ustanowiony na krótko będzie okradał poddanych bez umiarkowania, by szybko się wzbogacić póki ma władzę. Dłużej urzędując musiał być, zdaniem Tyberiusza, bardziej umiarkowany.
Piłat nie mieszkał na stałe w Jerozolimie. Jego rezydencja znajdowała się w Cezarei Nadmorskiej. Do stolicy prowincji przybywał tylko podczas świąt i ważnych wydarzeń.

Nieprzyjaciel Żydów?
Poza Ewangeliami i apokryfami istnieją dwa ważne źródła historyczne oceniające zarządzanie Judeą przez Piłata. Są to źródła żydowskie. Piszą o nim mianowicie filozof Filon z Aleksandrii i historyk Józef Flawiusz. Obaj przedstawiają prokuratora jako nieprzyjaciela Żydów.
Już na początku swych rządów Piłat kazał swym żołnierzom wnieść do świątyni w Jerozolimie sztandary z wizerunkiem cesarza. Dla Żydów było to nie do przyjęcia. W świetle ich religii było to bałwochwalstwo, ponieważ cesarz cieszył się w Rzymie boską czcią. Żydzi sprzeciwili się zdecydowanie i Piłat rozkazał wojskom się wycofać.
Trudno przypuszczać by nie wiedział co robi. Zapewne chciał sprawdzić, na ile sobie może pozwolić.
Potem Żydzi skarżyli się na niego de cesarza, że w swojej rezydencji w Cezarei Nadmorskiej powiesił złote tarcze z wygrawerowanym imieniem cesarskim. To też obrażało ich uczucia religijne, uznali to bowiem za przejaw kultu innych bóstw. Po skardze Wysokiej Rady w Rzymie cesarz nakazał namiestnikowi usunąć tarcze.
Te spory wskazują na możliwą przyczynę rezerwy z jaką Piłat podszedł do oskarżeń wobec Jezusa. Stosunki między prokuratorem i Sanhedrynem były bardzo złe. Wydarzenie z tarczami w rezydencji tłumaczy też dlaczego Piłat tak łatwo uległ szantażowi, gdy członkowie Sanhedrynu mówili: "Jeśli go wypuścisz nie jesteś przyjacielem cesarskim. Każdy bowiem, kto się królem ogłasza, sprzeciwia się cesarzowi" (J. 19, 12).

Koniec kariery
Wyrok na Jezusa zapadł prawdopodobnie w roku 30 lub 33.
Kariera Piłata w Judei skończyła się w roku 36 (lub na początku 37). Namiestnik ośmielił się pieniądze należące do świątyni przeznaczyć na budowę wodociągu w Jerozolimie. Według Żydów pieniądze świątynne mogły być użyte tylko na cele religijne. Tej prowokacji prokurator nie przetrwał. W Judei wybuchł bowiem bunt, który musiały uśmierzyć krwawo legiony Lucjusza Witeliusza, prokonsula Syrii (masakra Samarytan na górze Garizim). Na wniosek Lucjusza Witeliusza cesarz odwołał Piłata z Pontu do Rzymu.