Kantor - animator śpiewu w zgromadzeniu liturgicznym

Z biegiem czasu zadania kantora przejmowali organiści. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był brak wystarczających środków na jego utrzymanie (np. w Gnieźnie w XVIII wieku kantor za śpiew rorat otrzymywał 42 floreny). Organista oprócz właściwych mu obowiązków przejmował także rolę intonatora i wykonawcy psalmodii. Tego typu praktykę, niejednokrotnie podyktowaną względami praktycznymi, zaobserwowano szczególnie w XIX wieku. Przywrócenie na nowo urzędu kantora nastąpiło w dokumentach XX wieku.

2. W dokumentach posoborowych

Nie ulega wątpliwości, że orzeczenia dokumentów posoborowych stoją u źródeł wielkiej odnowy liturgii w Kościele katolickim, także w dziedzinie sztuki muzycznej i związanej z nią instytucji kantora. O jego obecności i znaczeniu w zgromadzeniu liturgicznym odnajdujemy szereg obowiązujących norm kościelnych, publikowanych sukcesywnie w okresie posoborowym, zarówno w instrukcjach rzymskich kongregacji, jak i w instrukcjach liturgiczno - muzycznych, wydanych przez konferencje episkopatu wielu krajów.

O instytucji kantora jest mowa najpierw w instrukcji Kongregacji Obrzędów Inter Oecumenici z 1964 r., w której czytamy: "Alumni powinni często spełniać przysługujące im na mocy święceń funkcje liturgiczne: diakona, subdiakona, akolity, lektora, a ponadto komentatora i kantora" (n. 13 b).

Z kolei zadania kantora wyraźnie określa instrukcja o muzyce w świętej liturgii Musicam sacram z 1967 r.: "Trzeba się zatroszczyć, aby zwłaszcza tam, gdzie nie ma możliwości zorganizowania nawet małej scholi, powołano przynajmniej jednego czy drugiego kantora, odpowiednio przygotowanego, który by wykonywał choćby proste melodie, gdy lud uczestniczy w przeznaczonej dla niego części, a także odpowiednio kierował samymi wiernymi i podtrzymywał ich. Jest rzeczą wskazaną, by tego rodzaju kantor znajdował się nawet przy kościołach posiadających scholę, mianowicie dla tych obrzędów, w których schola nie może brać udziału, a które wypada odprawić z pewną okazałością, a więc ze śpiewem" (n. 21).

Aż dwukrotny, podobny zapis znajdujemy w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego z 2002 r.: "Powinien być również kantor albo dyrygent chóru, który by podtrzymywał śpiew całego ludu i nim kierował. Co więcej, gdy nie ma chóru, kantor winien czuwać nad wykonaniem poszczególnych śpiewów" (n. 104) oraz: "Wypada, by celebrującemu kapłanowi z zasady asystowali: akolita, lektor i kantor" (n. 116).

W kwestii udziału kantora w liturgii głos zabierają również dokumenty Kościoła w Polsce. Na pierwszym miejscu należy wymienić instrukcję Episkopatu Polski O muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II z 1979 r., w której znajdujemy następujące stwierdzenia: "Muzyka, a zwłaszcza śpiew, jest nie tylko ozdobą uroczystej liturgii, ale jest jej integralną częścią. Dlatego należy pilnie zabiegać o to, by czynności liturgiczne w miarę możności były odprawiane ze śpiewem, uwzględniając równocześnie podział funkcji między różne osoby" (n. 4); "Każda czynność liturgiczna powinna być uprzednio starannie przygotowana pod względem duszpasterskim i muzycznym. Odpowiedzialnym za to jest przede wszystkim duszpasterz kościoła oraz jego współpracownicy, a zwłaszcza organista, kantor oraz prowadzący zespoły śpiewacze" (n. 5); "Należy także szkolić i firmować kantorów - solistów, którzy w poszczególnych przypadkach mogą zastąpić scholę" (n. 35).

Wzmiankę o kantorze zawiera także II Polski Synod Plenarny (1991-1999): "Należy dowartościować w liturgii posługę kantora" (n. 131).

Z kolei we Wskazaniach Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 2005 r. odnośnie do posługi kantora znajdujemy następujące sformułowania: "W trzeciej formie aktu pokutnego, na wzór propozycji podanych w mszale, kapłan może układać inne, podobne, i może ich wykonanie powierzyć lektorowi lub kantorowi, zwłaszcza gdy są śpiewane" (n. 10); "Aklamacja przed Ewangelią”. Powinna więc wykonywać ją schola lub kantor albo organista" (n. 15); "Zgodnie z OWMR 91 wierni świeccy, po odpowiednim przygotowaniu, powinni spełniać w liturgii wszystkie funkcje, które są dla nich przeznaczone, a więc „pełnić funkcję kantora" (n. 54).

Przytoczone wypowiedzi posoborowych dokumentów Kościoła w omawianym aspekcie pozwalają stwierdzić, iż potrzeba kantora w liturgii jest w pełni oczywista i bezdyskusyjna. Niestety, w rzeczywistości Kościoła w Polsce, jak dotąd, brak właściwie odrębnej funkcji kantora w zgromadzeniu liturgicznym. Wydaje się, że jego konieczność nie została jeszcze w pełni dowartościowana, gdy tymczasem prawodawstwo kościelne stawia przed nim bardzo jasne i konkretne zadania.