Kantor - animator śpiewu w zgromadzeniu liturgicznym

1. W historii liturgii

W uroczystej liturgii oprócz celebransa, diakona, lektora, psałterzysty, scholi canto-rum czy chóru, wyróżnia się posługę kantora. Według definicji encyklopedycznej słowo kantor wywodzi się od łacińskiego wyrażenia cantare i oznacza śpiewać. Kantorem określa się przewodnika i nauczyciela śpiewu liturgicznego. Słowo kantor używane było już w czasach starożytnych: "Postawił przed ołtarzem śpiewających psalmy i słodki był dźwięk ich pieśni" (Syr 47,9).

O kulcie pierwszych chrześcijan nie posiadamy zbyt wielu informacji. Nie ulega jednak wątpliwości, że znaczny wpływ na ich życie wywarł kult synagogalny. Wynikał on m. in. z faktu, iż chrześcijanie wiedli zbliżony tryb życia do hebrajczyków, zamieszkując we wspólnotach i nie mieszając się z poganami, co ułatwiało gromadzenie się na wspólne modlitwy i łamanie chleba. Również śpiewy synagogalne są bezpośrednim źródłem, z którego narodził się śpiew liturgiczny pierwszych wspólnot chrześcijańskich. Także funkcja kantora została przejęta z synagogi żydowskiej.

Nowsze badania dowodzą istnienia kantora w liturgii chrześcijan już w III wieku. Wymienia go św. Hipolit przy okazji lektoratu. Mówiąc o kantorze, św. Hipolit wskazuje, że nie musi on należeć do osób duchownych. Podkreśla także, że kantorowi nie powierza się nigdy funkcji lektora. Większość badaczy przyjmuje jednak, że dopiero w IV wieku spotykamy pierwszą wzmiankę o kantorze. W tym samym czasie w znaczniejszych ośrodkach monastycznych zaczynają powstawać specjalne grupy ludzi, złożone głównie z mnichów, których zadaniem było przewodzenie śpiewom wspólnoty. Nie byli to jeszcze wyspecjalizowani śpiewacy, lecz gorliwi uczestnicy zgromadzenia liturgicznego.

Powszechnie termin kantor przyjął się dopiero w V wieku, w odniesieniu do psalmisty. Jego zadaniem było intonowanie psalmów, podczas gdy wierni odpowiadali mu, powtarzając refren. Stanowisko kantora datuje się wraz z chwilą powołania do istnienia scholi cantorum. Zgodnie z przekazem historycznym wśród kantorów należących do scholi cantorum panował określony porządek hierarchiczny. Na czele zespołu kantorów stał primicerius, nazywany również magister scholae, następnie secondarius, tertius scholae oraz quartus scholae, określany również archiparafonistą. Z biegiem czasu schole zaczęto zakładać także w innych ośrodkach katedralnych i zakonnych (m. in. Metz, S. Gallen, Reichenau, Fulda), co stało się przyczyną wprowadzania stanowiska kantora. Kantorzy wypełniali swoje obowiązki przede wszystkim w kościele, ale także nauczali w szkołach. W późniejszym okresie urząd kantora rozpowszechnił się w klasztorach i kolegiatach.

Mówiąc o ustanowieniu kantora, literatura przedmiotu zwraca uwagę na jeszcze jeden fakt, mianowicie na posługę lektora. W parafii, w której liturgię sprawował kapłan, funkcje diakona spełniali lektorzy. Do ich zadań należało czytanie lekcji mszy, godzin kanonicznych, przyjmowanie i przygotowanie darów ofiarnych, łamanie konsekrowanego chleba i rozdzielanie Komunii św. Lektorzy wykonywali także psalm po czytaniu. Niektóre z tych funkcji przejęli w późniejszym czasie właśnie śpiewacy (cantores). Jednym z zadań kantora w V wieku było wykonywanie aklamacji Alleluja przed Ewangelią. Niekiedy prowadził również śpiewy w chórze duchownych wykonujących oficjum, gdzie intonował antyfony i psalmy, a także był odpowiedzialny za całość wykonywanych śpiewów. Od IX wieku wprowadzono rozróżnienie pomiędzy kantorem a muzykiem. W stosunku do kantora używano określenia cantor per usum, natomiast muzyka nazywano cantor per artem, co oznaczało, że pierwszy z nich był wykonawcą śpiewów, a drugi nauczycielem teorii. W ciągu wieków zakres obowiązków kantora ulegał znacznemu rozszerzaniu. W XI i XII wieku kantor stał się urzędem i godnością z kanonicką prebendą, co sprawiało, że w czasie liturgii używał odpowiednich szat: cappa choralis, bądź pluviale, w lewej dłoni trzymał baculus, natomiast prawą ręką dyrygował śpiewającymi. Literatura przedmiotu dostarcza jeszcze innych szczegółów związanych z pełnieniem posługi kantora, zwłaszcza w środowiskach klasztornych. Przykładowo trzynastowieczny Liber Ordinarius z Henrykowa podaje, że obowiązkiem kantora było nie tylko kierowanie śpiewem liturgicznym (intonowanie w liturgii godzin wszystkich hymnów, z wyjątkiem seksty i nony, antyfon do Benedictus i Magnificat; w czasie Mszy św. introitu, responsorium, Alleluja, tractus, śpiew na ofiarowanie, Sanctus, Agnus Dei, śpiew na Komunię św., a także śpiew z ludem Gloria in excelsis Deo i Credo po rozpoczęciu przez celebransa), ale także troska o bibliotekę klasztorną, skryptorium, księgi liturgiczne, czy prowadzenie nekrologu konwentu.

Do XVI wieku funkcję kantora spełniali zasadniczo duchowni, głównie z uwagi na to, że byli ludźmi wykształconymi. Kantorem mógł być wyłącznie doświadczony i wykształcony śpiewak. Po Soborze Trydenckim urząd kantora można było powierzać także osobom świeckim. Taką możliwość podaje m. in. synod w Utrechcie (1865), który dopuszczając do pełnienia funkcji kantora mężczyzn świeckich, postawił określone wymogi: "Mężczyźni świeccy, których wybiera się do śpiewania oficjum w kościele, powinni być ludźmi pobożnymi i prowadzącymi życie prawdziwie chrześcijańskie, takimi mianowicie, którzy w to, co śpiewają ustami, wierzą sercem i potwierdzają czynami". Na przestrzeni wieków za poziom śpiewów liturgicznych odpowiedzialny był biskup i kapituła. Kantorom stawiano wysokie wymagania, również moralne. Wszelkiego rodzaju nadużycia były piętnowane przez odpowiednie władze duchowne. I. Pawlak, powołując się na materiały źródłowe, wymienia następujące nadużycia: niedouczenie, brak troski o księgi liturgiczne, lenistwo i niedbałość w wykonywaniu śpiewów, a także dobór repertuaru uwłaczający godności świątyni.