Znak obecności Chrystusa. Zgromadzenie liturgiczne i jego przewodniczący.

Konstytucja soborowa stwierdza w kolejnym artykule, iż to wielkie misterium Chrystusa może się urzeczywistnić w liturgii gromadzącego się Kościoła jedynie dzięki Jego aktywnej obecności: "Dla urzeczywistnienia tak wielkiego dzieła Chrystus jest zawsze obecny w swoim Kościele, szczególnie w czynnościach liturgicznych. Jest obecny w ofierze Mszy świętej, czy to w osobie odprawiającego, gdyż >Ten sam, który kiedyś ofiarował się na krzyżu, obecnie ofiaruje się przez posługę kapłanów< (Sob. Tryd. ses. XXII,17), czy też zwłaszcza pod postaciami eucharystycznymi. Obecny jest mocą swoją w sakramentach tak, że gdy ktoś chrzci, sam Chrystus chrzci. Jest obecny w swoim słowie, albowiem gdy w Kościele czyta się Pismo święte, wówczas On sam mówi. Jest obecny wreszcie, gdy Kościół modli się i śpiewa psalmy, gdyż On sam obiecał: >Gdzie są dwaj albo trzej zebrani w imię moje, tam jestem pośród nich< (Mt 18,20)" (KL 7).

Tekst powyższy zasadniczo powtarza stwierdzenia encykliki Mediator Dei, ale widoczne jest znaczne pogłębienie teologiczne. Nie ma mowy o obecności Chrystusa i Kościoła w liturgii, ale akcentuje się obecność Chrystusa w liturgii Kościoła, w której aktualizuje (urzeczywistnia) On swoje dzieło zbawcze. W dokumencie soborowym ponadto wymieniona jest obecność Chrystusa w słowie Bożym. Dla omawianego tu zagadnienia obecności Chrystusa w zgromadzeniu liturgicznym fundamentalne znaczenie ma powołanie się na tekst biblijny: "gdzie są dwaj albo trzej zebrani w imię moje, tam jestem pośród nich" (Mt 18,20).

Analizując kolejne fazy powstawania ostatecznej wersji pierwszego rozdziału Konstytucji liturgicznej (problematyka teologii liturgii), w tym także ostatecznej wersji tekstu artykułu 7, a było aż sześć kolejnych wersji w fazie przygotowawczej, nie licząc poprawek wprowadzonych w wyniku obrad Soboru, możemy stwierdzić, iż problem obecności Chrystusa w liturgii należał do najbardziej dyskutowanych, zarówno w komisjach przygotowawczych, jak i w samej auli soborowej. Silne były tendencje zachowawcze, które nie chciały wyjść poza stwierdzenia encykliki Mediator Dei, odrzucające tym samym dorobek ruchu liturgicznego i pogłębionej refleksji teologicznej okresu 15 lat od ogłoszenia encykliki. Zarzucano przede wszystkim brak precyzji w różnych sformułowaniach dotyczących tej problematyki, zwłaszcza zagadnień teologicznych odnośnie do wielorakiej obecności Chrystusa w liturgii. Domagano się wprowadzenia do dokumentu szczególnego podkreślenia obecności Chrystusa pod postaciami eucharystycznymi oraz dokładniejszego określenia różnicy zachodzącej między pozostałymi sposobami Jego obecności. Trzeba jednak pamiętać, iż w porządku czasowym Chrystus najpierw obecny jest w zgromadzeniu zwołanym w Jego imię. Dzięki tej obecności mogą pojawiać się dopiero inne, także ta pod postaciami eucharystycznymi.

Dyskusję Ojców soborowych i innych teologów o różnicy zachodzącej między poszczególnymi sposobami obecności, zwłaszcza w relacji do nauki o realnej i substancjalnej obecności Chrystusa w postaciach eucharystycznych, jednoznacznie rozstrzygnął papież Paweł VI w encyklice Mysterium fidei z 3 IX 1965 r.. Odwołując się do KL 7 i św. Augustyna, papież stwierdza: "Wszyscy wiemy, że nie jeden jest sposób obecności Chrystusa w swym Kościele. Dobrze więc będzie zastanowić się nieco dłużej nad tą tak bardzo radosną sprawą, którą zwięźle wyłożyła Konstytucja o świętej liturgii (nr 7). Obecny jest Chrystus w swoim modlącym się Kościele, ponieważ On sam jest tym, >który za nas się modli, który w nas się modli i do którego my się modlimy: Modli się za nas jako nasz kapłan, modli się w nas jako nasza głowa, modlimy się i my do Niego jako do naszego Boga< (Św. Augustyn, In Ps 85, 1, PL 37, 1081)". Po wyliczeniu różnych sposobów obecności Chrystusa w Kościele Paweł VI stwierdza następnie, iż "odmienny jest i to w sposób najwyższy, w jaki Chrystus pozostaje obecny w swoim Kościele w sakramencie Eucharystii", w którym obecny jest w sposób rzeczywisty (realny) i substancjalny. Ważnym stwierdzeniem tej encykliki jest również to, iż tej rzeczywistej obecności Paweł VI nie ogranicza tylko do postaci eucharystycznych, ale rozciąga ją na wszystkie pozostałe sposoby obecności Chrystusa w Kościele: "Ta obecność (w Eucharystii) wszakże nazywa się 'rzeczywistą' nie w sensie wyłączności, jakby inne nie były >rzeczywiste<, ale przez szczególną doskonałość, bo jest substancjalna".

W oparciu o przedstawioną wyżej naukę Soboru Watykańskiego II i posoborowe nauczanie Kościoła można w podsumowaniu stwierdzić, iż w zgromadzeniu sprawującym liturgię Chrystus jest zawsze obecny w sposób rzeczywisty i wieloraki.