KAPŁANI

Specjalnie wyznaczeni urzędnicy, którzy służyli w świątyni, spełniając funkcje ry­tualne i sprawując służbę ofiarniczą. Hebraj­skie słowo kohen, poświadczone także w języ­kach fenickim, punickim, ugaryckim, arab­skim i aramejskim, oznacza nie tylko kapła­nów żydowskich, ale także tych, którzy służyli w świątyniach poświęconych innym bogom. Melchizedek, król Szalemu, był kapłanem kananejskim (Rdz 14,18); Asenat, żona Józefa, była córką kapłana egipskiego (Rdz 41,45); Jehu zgromadził kapłanów Baala (2 Krl 10,19-20) itp. Słowo, które pojawia się w Biblii tylko trzy razy, kemarim, zawsze znaczy kapłanów bałwochwalczych, takich jak ci, którzy czcili bogów kananejskich, ammonickich i asyryj­skich (So 1,4). Nie ma żeńskiej formy słowa kohen. Bat kohen (córka kapłana) oznacza ko­bietę z rodziny kapłańskiej.

Tożsamość: Prawo Pięcioksięgu ograniczało kapłaństwo do lewitów, tzn. członków rodzi­ny Lewiego, syna Jakuba. Według Pwt wszyst­kie rody lewickie miały prawo do kapłaństwa, ponieważ nie otrzymały działu ziemi, tak jak otrzymały go inne pokolenia (Pwt 10,8-9). Tyl­ko Aaron i jego synowie mogli zostać namasz­czani olejem na kapłanów i mogli nosić specjal­ny strój kapłański (Wj 28-29). Rodziny Helego w świątyni w Szilo (1 Sm 14,3), Sadoka w Jero­zolimie (Ez 40,46) i Amazjasza w Betel (Am 7,10-17) nie są zaliczane do Aaronidów, ale miały lewickie pochodzenie.

Historia: W epoce patriarchalnej (ok. 2000-1700 przed Chr.) nie było kapłaństwa urzędowego. Głowa rodziny składała ofiary w różnych świętych miejscach (Rclz 31,54). Kapłani z tego okresu, wzmiankowani w Bib­lii, pochodzili z ludów, które nie prowadziły koczowniczego trybu życia i miały stałe san­ktuaria (np. Rdz 41,50; Wj 3,1). Kiedy Izraelici osiągnęli etap społeczeństwa o bardziej rozwi­niętej strukturze, wyłoniła się specjalna klasa, która objęła funkcje przewodniczenia w spra­wowaniu coraz bardziej złożonych rytuałów religijnych.

Po zajęciu Kanaanu (prawdopodobnie pod koniec XIII albo na początku XII w. przed Chr.), zwykli Izraelici często składali ofiary przed ołtarzem (Sdz 13,19-20) albo na wyży­nach (hebr. hamot; 1 Krl 3,3-4), ale w sanktua­riach, „domach Bożych", tylko lewici mieli prawo sprawować rytuał. Sanktuaria te po­wstały na obszarze od Dan do Beer-Szeby. Arka z okresu wędrówki przez pustynię (ok. 1300-1250 przed Chr.), pozostająca pod opieką ro­dziny Aarona, znalazła się w sanktuarium w Szilo, w którym później pełnili funkcje kultowe Aaronidzi. W czasach Jozjasza (ok. 639-609 przed Chr., 2 Krl 23,8) wszystkich kapłanów sprowa­dzono do świątyni jerozolimskiej, a wszystkie inne sanktuaria i miejsca kultu zniszczono. Centralizacja ta umożliwiła kapłanom, służą­cym w świątyni jerozolimskiej, kontrolę nad całym kultem.

Ezechiel uosabia nadzieje Izraelitów, prze­bywający na wygnaniu babilońskim (po 586 r. przed Chr.), na odrodzenie kapłaństwa w jego całej chwale. Zbudowanie drugiej świątyni (budowę rozpoczęto pod koniec VI w. przed Chr.) umożliwiło kapłanom podjęcie służby Bożej. Rzeczywiste funkcje kultowe spełniali potomkowie Aarona, inni zaś lewici wykony­wali czynności pomocnicze. Druga świątynia nie dorównywała jednak wspaniałością pierw­szej. Przede wszystkim brakowało w niej sa­mej arki; nie używano już oleju do namaszcza­nia i zarzucono wiele innych zwyczajów z cza­sów Pierwszej Świątyni. W tym okresie szeregi kapłanów tak się powiększyły, że opłaty na świątynię nie wystarczały już na ich utrzyma­nie. Wielu kapłanów zaczęło uprawiać ziemię. Nehemiasz często ganił ludzi za lekceważenie obowiązków (Ne 12,44-47) i kapłanów za opuszczanie domu Bożego (13,10-11). Według wielu biblistów, w tamtym okresie kapłanów wzywano do pełnienia służby Bożej w świątyni tylko na krótki czas. Między kapłanów dzielo­no różne obowiązki, tak aby wszystkie rodziny kapłańskie mogły pełnić służbę w czasie, gdy utrzymanie żadnej z nich nie zależało w pełni od pełnienia funkcji świątynnych. Józefowi Flawiuszowi, historykowi z I w., był znany ten podział służby kapłańskiej (por. też Łk 1,8-9).

W okresie hellenistycznym (ok. 333 przed Chr.-70 po Chr.) kapłaństwo odgrywało w na­rodzie izraelskim dominującą rolę. Kapłanów było wielu i cieszyli się wielkim prestiżem. Głowa świątyni, arcykapłan, był de facto głową rządu Judei. Reprezentował Judeę w rozmo­wach z władcami, zbierał podatki i był odpo­wiedzialny za duchowe dobro narodu. Znacz­na część arystokracji pochodziła z kapłaństwa.

Wielu kapłanów było rozsianych po całym kra­ju i przybywało do Jerozolimy tylko na czas trwania swojej służby w świątyni. Do czasów Antiocha Epifanesa (175-163 przed Chr.) arcy­kapłan pełnił swoją służbę dożywotnio.

Rodziny kapłańskie osiągnęły największą władzę w okresie hasmonejskim (ok. 165-63 przed Chr.), chociaż często dochodziło między nimi do sporów z powodu dopuszczalnego stop­nia hellenizacji. Kapłani byli przywódcami sa­duceuszów i Sanhedrynu. W tym czasie faryze­usze zaczęli ograniczać zakres duchowego prymatu kapłanów w społeczeństwie. Kiedy Herod został królem (37 r. przed Chr.), rządy w kraju przeszły z rąk kapłanów w ręce monar­chy świeckiego. On wyznaczał arcykapłana, niekoniecznie z jakiegoś określonego rodu, ograniczył jego rolę do czynności kultowych i pozbawił urząd arcykapłana uprawnień poli­tycznych.

W innych sektach, np. w sekcie qumrańskiej znad Morza Martwego, kapłanów sadokickich otaczano niezwykłym szacunkiem - oni pierw­si mieli prawo błogosławić pożywienie i pierwsi otrzymywali swoją porcję. Wspólnota qumrańska oczekiwała, że mesjasz kapłański, razem z mesjaszem Dawidowym, odegra główną rolę w przywróceniu niepodległego państwa.

Chrześcijanie rolę kapłana jako pośrednika między Bogiem a ludźmi przyznali Jezusowi, w którym widzieli zarówno Boga, jak i człowie­ka. Jezus stał się arcykapłanem z ustanowienia Bożego (Hbr 6,1-6), a starożytny system ofiar zastąpił ofiarą z samego siebie (Hbr 7,27-28; 9,23-26).

Prokuratorzy rzymscy (6-41; 44-66 po Chr.) wyznaczali arcykapłanów, z których -wielu dzięki bogactwu, jakie posiadali kupowało so­bie ten urząd. Te bogate rodziny stanowiły oli­garchię władzy i prestiżu, ale w oczach faryze­uszów miały opinię gnębicieli chłopów i sym­patyków Rzymian. Arystokracja ta przestała ist­nieć z chwilą zburzenia świątyni i zdobycia przewagi przez faryzeuszów.

Po zniszczeniu świątyni w 70 r. po Chr., kapłańscy potomkowie Aarona zachowali pew­ne przywileje, takie jak czytanie błogosławień­stwa kapłańskiego. W mocy pozostały też nie­które ograniczenia, np. zakaz kontaktu ze zmarłymi i zawierania małżeństw z rozwódką czy wdową.

Funkcje: Funkcja kapłana na starożytnym Bli­skim Wschodzie polegała na służeniu bogu, tzn. na zaspokajaniu wszystkich jego potrzeb i czczeniu go w domu, gdzie zamieszkiwała je­go obecność. W religii izraelskiej te obrazy służby kapłańskiej zostały w końcu wyrażone za pomocą technicznego czy literackiego języ­ka. I tak, w Księdze Ezechiela służba Boża zo­stała opisana w terminach zaspokojenia po­trzeb Boga, karmienia Go ofiarami na Jego ołtarzu (stole). Lewici „mają zbliżać się do Mnie, by Mi służyć, i mają stać przede Mną, by ofiarować Mi tłuszcz i krew — wyrocznia Pana Boga. Mają oni wstępować do mego przybytku i mają zbliżać się do stołu mego po to, by Mi służyć (...)" (Ez 44,15-16).

Głównym obowiązkiem kapłanów było składanie ofiar. Tylko im wolno było zbliżać się do ołtarza, i to wyłącznie w ramach złożonych rytuałów i w specjalnych szatach symboli­zujących ich świętość. Często, w zależności od rodzaju ofiary, rozlewano krew zwierząt i spa­lano część mięsa. Te codzienne funkcje speł­niali zwykli kapłani, natomiast arcykapłan składał ofiary za grzech, zwłaszcza ofiarę w Dzień Przebłagania. Kapłani też wypowiadali błogosławieństwo kapłańskie (Lb 6,22-26) nad Izraelitami, grali na trąbach podczas uro­czystych okazji, takich jak święta i początek no­wiu, i trąbili na szafarze (baranim rogu) w Dzień Przebłagania, albo ogłaszając rok jubileuszo­wy; (Kpł 25,9). Lewici, którzy służyli, obok kapłanów z rodu Aarona w świątyni byli muzy­kami, odźwiernymi, śpiewakami itp.

\Kapłani dbali o utrzymanie świątyni. Prze­prowadzali rutynowe kontrole terenów na­leżących do świątyni, starali się o fundusze na naprawy i remonty. Do ich obowiązków nale­żało też oszacowanie wartości darowizn składanych na rzecz świątyni oraz wyznacza­nie, w zależności od kondycji majątkowej Izra­elity, rodzaju ofiary, jaką powinien złożyć (Kpł 12,6-8; por. Łk 2,22-24). Zbieranie dziesięcin i innych zobowiązań na rzecz świątyni należało do kapłanów, od których spodziewano się, że będą spożywali otrzymane dary w stanie czy­stości rytualnej.

Gdy ktoś chorował albo zdradzał fizyczne oznaki nieczystości kapłan odprawiał rytuały oczyszczające. Do metod oczyszczania nale­żało oczekiwanie przez określony czas, zanu­rzenie w wodzie, wypranie odzieży, spryska­nie wodą przez kapłana i złożenie ofiary, której krew wylewał kapłan w imieniu osoby ocze­kującej oczyszczenia. Kapłani zarówno wyda­wali diagnozę o chorobie caraat (zwykle tłumaczone jako „trąd", chociaż terminem tym określano wiele chorób skóry; por. Kpł 13-14J, jak i poddawali oczyszczeniu osoby czy przed­mioty dotknięte tą chorobą (Kpł 14; por. Mk 1,44). Kontakt z ciałem zmarłego(Lb 19,11-19), z wyciekami (Kpł 15), Z padliną zwierząt nie­czystych (Kpł 11,24-40), nawet kontakt z czer­woną krową, z której popiół służył jako środek oczyszczenia osób zanieczyszczonych konta­ktem z ciałem zmarłego (Lb 19,1-10), wymagał rytuałów oczyszczania.

W czasach Pierwszej Świątyni (ok. 950-586 przed Chr.) arcykapłan nosił w pektorale urim i tummim, za pomocą których zasięgał rady Bo­ga (Lb 27,21). Losy rzucano często, tak jak w przypadku podziału kraju między pokolenia (Lb 26,55-56) czy wyboru Saula na króla (1 Sm 10,20-21).

Do funkcji kapłanów należało też sprawo­wanie sądów (Pwt 17,9.12; Ez 15,1.24). Kapłani też sprawowali sądy Boże w przypadkach posądzenia o cudzołóstwo (Lb 5,11-31). W błogosławieństwie, które Mojżesz wypowie­dział przed swoją śmiercią, Lewi został zobo­wiązany do nauczania Izraelitów Prawa i do palenia kadzidła i składania ofiar na ołtarzu (Pwt 33,10).

Ciesząca się prestiżem, elitarna klasa kapłańska miała za zadanie dbać o świętość sanktuarium i jedyny w swoim rodzaju chara­kter ludu Izraela. Podlegali więc dodatkowym restrykcjom, które nie obowiązywały zwykłych Izraelitów. Kapłan nie mógł spełniać swoich funkcji, jeżeli miał jakąś fizyczną wadę (Kpł 21,17-24), jeżeli był rytualnie nieczysty, pod działaniem alkoholu czy poślubił kobietę, któ­rej kapłan nie miał prawa poślubić. Kapłan mógł pojąć za żonę tylko dziewicę Izraelitkę, która nie była rozwódką, prostytutką, neofitką i, w przypadku arcykapłana, wdową (Łk 21,14); Ezechiel dopuszcza poślubienie wdo­wy po kapłanie (Ez 44,22).

Kapłan nie mógł narażać się na nieczystość przez chodzenie na cmentarz, z wyjątkiem pogrzebu najbliższych krewnych (rodziców, ro­dzeństwa, dziecka czy żony; Kpł 21,1-3). Po śmierci synów Aarona, Mojżesz zabronił Aaronowi i jego pozostałym synom okazywania o-znak żałoby, ponieważ „olej namaszczenia Pana" był na nich (Kpi 10,6-7). Chociaż zostało powie­dziane, że Izrael jest „królestwem kapłanów i lu­dem świętym" (Wj 19,6), to jednak właśnie kapłaństwo ucieleśniało najwyższy poziom świętości w starożytnym Izraelu.
(EB)