Ikona Narodzenia Pańskiego

Boże Narodzenie do IV w. obchodzono 6 stycznia, jako święto Teofanii. Pod tą nazwą rozumiano zarówno Narodzenie Chrystusa, Chrzest Pański, związany z objawieniem się ludowi oraz początkiem publicznej działalności, jak i pierwszy cud w Kanie Galilejskiej – dowód Boskości Chrystusa. Poczynając od 377 r., m.in. dzięki św. Janowi Chryzostomowi, święto zaczęto celebrować 25 grudnia. Przeniesienie to było związane z obchodzonym tego dnia przez starożytnych Rzymian dniem słońca, któremu postanowiono przeciwstawić święto ku czci prawdziwego Słońca Prawdy, Jezusa Chrystusa. Mniej więcej w tym samym okresie pojawił się temat Narodzenia Chrystusa w ikonografii.

Wydarzenie Bożego Narodzenia jest bardzo częstym tematem w sztuce. I właśnie dlatego, ze Bóg stał się człowiekiem, stał się dotykalny i widzialny ikona, czyli plastyczne przedstawienie obecność Boga, w ogóle jest możliwa. Opowiada ona o spotkaniu bóstwa i człowieczeństwa.

Najwcześniejsze przedstawienia ukazują tylko Dzieciątko znajdujące się w ciemnej grocie i owinięte w pieluszki oraz towarzyszących Mu woła i osła. Dopiero nieco później w scenie pojawiają się inni ludzie: Matka Boża, pasterze oraz Józef. Obecnie obowiązujący w Cerkwi prawosławnej ikonograficzny wariant Bożego Narodzenia ostatecznie wykształcił się w VI w. w Palestynie i przedstawia zwykle aż kilkanaście postaci. Ikona Narodzenia Chrystusa jest znakomitym przykładem pokazywania przez ikonografię bizantyjską w jednym przedstawianiu kilku zdarzeń, w taki sposób bardzo dokładnie przedstawia ewangeliczną opowieść o Narodzeniu.

Treści w niej zawarte ukazują całość historii zbawienia. Wyraża się to przez ruch rotacyjny scen, który skupia się na środku, gdzie Bogurodzica pogrążona jest w absolutnym bezruchu, w skupieniu rozmyślając nad cudem.

Zgodnie z tradycją wschodnią miejscem narodzin Zbawiciela jest grota, przedstawiona w centralnej części ikony. Przed nią leży Maryja na czerwonym posłaniu. Jej szaty są purpurowe. Czerwień to kolor krwi symbolizujący także przekazywanie życia, podkreśla fakt, że Maryja użyczyła ciała Jezusowi. Purpura z kolei świadczy o godności Maryi, ponieważ jest barwą cesarską. Niektórzy w Jej szatach dopatrują się brunatnej barwy pokory. Maryja jest odwrócona od Dzieciątka, ma to ukazywać przepaść jaka dzieli Ją od nieogarnionego Boga. Ikony ukazują przede wszystkim tajemnicę Wcielania stąd być może brak psychologizujących prób ukazania macierzyńskiej więzi i czułości w stosunku do dziecka. Podczas gdy na niektórych ikonach Bogarodzica zwrócona jest ku Dziecięciu, zachowując w Swym sercu wszystko, co o Nim mówiono, lub też patrzy prosto przed siebie na świat zewnętrzny, liczne inne ikony ukazują jak spogląda na Józefa i poprzez to spojrzenie wyraża niejako współczucie dla jego stanu ducha. Ikona nawołuje w ten sposób do wyrozumiałego i empatycznego podejścia do ludzkich wątpliwości i braku wiary.

Gest podparcia głowy wyraża ból wynikający ze świadomości Maryi jaka śmierć czeka Jej Syna. Dzieciątko zawinięte w pieluszki podobne do całunu spoczywa w kamiennym żłóbku przypominającym grób, umieszczonym w grocie. Czerń wewnątrz groty, bardzo rzadko używana w ikonografii, wskazuje na śmierć, grzech, otchłań. Grota stanowi tylko tło wydarzenia i jego drugi plan, z której wyłoniło się nowe, zbawcze światło życia. W niej mistycznie narodził się Chrystus, aby uwolnić Adama, a wraz z nim całą ludzkość. Jest to bardzo świadome nawiązanie autora do stwierdzenia, że narodziny Jezusa zapowiadają Jego śmierć. To także obraz Boga jako Światłości, która zstępuje w ciemność świata oczekującego na to światło.