Plecami do Boga?

Posoborowa reforma wyraziła się w dwóch najbardziej spektakularnych zmianach: we wprowadzeniu do liturgii języków narodowych oraz odwróceniu kapłana odprawiającego Mszę twarzą do ludu. Sprawowanie Eucharystii versus populum jest ściśle związane z kwestią tzw. „zorientowania" liturgii, a więc odprawiania jej z twarzą zwróconą ku orientowi (wschodowi). Kwestii tej poświęcona jest książka angielskiego liturgisty Uwe Michaela Langa, wydana pod znamiennym tytułem „Turning Towards the Lord". Propozycje w niej sformułowane zdają się godzić zwaśnionych.

Do ludu, do ołtarza

Powszechność sprawowania Mszy twarzą do ludzi zrodziło przekonanie, że jest to cecha charakterystyczna Novus Ordo, tak jak cechą charakterystyczną „starej" Mszy było sprawowanie jej plecami do zgromadzenia. Jesteśmy przeświadczeni, że odwrócenie się kapłana twarzą do ludzi było zaleceniem, a nawet nakazem posoborowej reformy. Tymczasem – jak przypomina Lang – soborowa konstytucja o liturgii „Sacrosanctum Concilium" nie wspomina ani o sprawowaniu Mszy versus populum, ani o nowym usytuowaniu ołtarza. Instrukcja wykonawcza z roku 1964 zaleca takie usytuowanie ołtarza, aby łatwiej można go było obejść dookoła i aby sprawowanie Mszy twarzą do ludzi stało się możliwe – możliwe, nie konieczne.

Współczesny Mszał i Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego jasno określają, kiedy podczas liturgii eucharystycznej kapłan winien być zwrócony do ludu. Chodzi o wezwanie do modlitwy „Módlmy się", słowa „Pokój Pański", „Oto Baranek Boży" oraz obrzędy zakończenia. W polskim tłumaczeniu Wprowadzenia w miejscach tych czytamy, że kapłan wypowiada słowa „zwrócony do ludu".

Lang wskazuje charakterystyczny moment w liturgii, gdy mamy do czynienia z wyraźnym rozróżnieniem kierunków. Otóż kapłan ukazuje Hostię versus populum, zaś chwilę potem sam przyjmuje Komunię ad altare versus. Obie rubryki następują po sobie, co według „Turning Towards the Lord" świadczy jednoznacznie o dwóch różnych usytuowaniach kapłana wobec ludu i ołtarza.

Określenie versus (ad) populum zostało prawdopodobnie użyte po raz pierwszy w 1502 r. przez Johannesa Burckarda, mistrza papieskich ceremonii, w jego Ordo Missae, a następnie podjęte w Ritus servandus odnoszącym się do Mszału Piusa V z 1570 r. W rytuale tym omawia się przypadek, gdy ołtarz jest zwrócony na wschód i jednocześnie w kierunku ludzi (chodziło o przypadek kościoła, w którym wejście jest po stronie wschodniej, a absyda po zachodniej). Rytuał precyzuje, że na Pax Domini kapłan nie musi odwracać się od ołtarza, ponieważ już stoi zwrócony do ludzi. Mówiąc inaczej, kapłan obraca się nie po to, by popatrzeć na ludzi albo by ludzie popatrzyli na niego. Lang wnioskuje, że gdy w tekście liturgicznym znajdujemy wyrażenie versus populum, nie musi ono oznaczać wizualnego kontaktu między ludem a ofiarą sprawowaną na ołtarzu. Jeden z dokumentów Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów mówi wprost, że wyrażenie versus populum nie wyraża teologicznego wymiaru liturgii eucharystycznej. „Pozycja fizyczna – czytamy – musi być odróżniona od wewnętrznego, duchowego ukierunkowania. Byłoby wielkim błędem uważanie, iż zasadnicze ukierunkowanie akcji ofiarniczej jest wobec wspólnoty". Mówiąc krótko: nawet gdy kapłan celebruje versus populum, składa ofiarę versus Deum.

Święty kierunek

W większości religii pozycja przybierana podczas modlitwy, a także układ przestrzenny miejsca świętego jest zdeterminowany „świętym kierunkiem". W świecie starożytnym, od Morza Śródziemnego po Indie, skierowanie ku wschodowi podczas modlitwy było powszechnym zwyczajem w kultach Słońca. Pewnym wariantem tego zwyczaju była modlitwa w kierunku Słońca, zgodnie z jego ruchem na firmamencie, stosowana u manichejczyków. Praktyka ta – jak zaświadcza św. Augustyn – została przez chrześcijan odrzucona.