Psałterzysta w historii i we współczesnych dokumentach Kościoła

Wprowadzenie

W dokumentach Kościoła tłumaczonych na język polski spotykamy trzy różne określenia tej samej funkcji liturgicznej związanej ze śpiewem psalmu. Pierwszym i podstawowym określeniem, a zarazem najczęściej spotykanym, jest termin "psałterzysta". Jest on tłumaczeniem terminu łacińskiego "psalmista" zawartego m.in. w nowym wydaniu Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego. Drugim polskim terminem określającym tę samą funkcję jest właśnie termin "psalmista", który jest dosłownym przeniesieniem terminu łacińskiego. Obok tych dwóch określeń spotykamy jeszcze trzeci termin będący dookreśleniem terminu "psalmista", mianowicie "kantor psalmu". Wszystkie one odnoszą się do jednej i tej samej posługi liturgicznej - śpiewu psalmu w liturgii słowa. Najczęściej jednak będziemy używali określenia przyjętego w tytule wykładu - "psałterzysta". W tym przypadku należy również wyraźnie oddzielić funkcję psałterzysty w odniesieniu do psalmu responsoryjnego w liturgii słowa, od funkcji psałterzysty w ramach wykonywanej psalmodii introitalnej czy brewiarzowej, co w historii Kościoła szczególnie łączyło się z terminem "psałterzysta" w związku z przynależnością do tzw. kolegium "psałterzystów", które tworzyli duchowni przeznaczeni do wykonywania psałterza, czyli liturgii godzin, o oznaczonych porach dnia i nocy.

Prezentowany wykład, jak wynika to z samego tytułu, będzie podzielony na dwie zasadnicze części. Wpierw zostanie przedstawiona historia posługi psałterzysty i jej znaczenie w dziejach liturgii Kościoła do Soboru Watykańskiego II, natomiast w drugiej części omówimy posługę psałterzysty w ujęciu posoborowych dokumentów Kościoła. Podsumowaniem wykładu będzie próba określenia aktualnych postulatów duszpasterskich odnośnie do zadań i formacji psałterzysty.

W ujęciu zagadnień historycznych szczególna uwaga zostanie zwrócona na te kwestie, które mają swoje bezpośrednie odniesienie do zagadnień podejmowanych we współczesnych dokumentach Kościoła, a w konsekwencji mają wpływ na ukształtowanie aktualnych postulatów duszpasterskich.

1. Psałterzysta w historii

Funkcja psałterzysty ma swój odległy rodowód w liturgii hebrajskiej. Choć nie znajdujemy tam jeszcze odpowiedników używanych przez nas określeń "psałterzysta" czy "psalmista", to jednak znane są z liturgii hebrajskiej takie sposoby liturgicznego wykonywania psalmów, które wymagały solowego prowadzenia. Funkcję tę spełniał kantor. Słowo "kantor" jest w tym względzie pojęciem zakresowo szerszym, bo zakłada wykonywanie przez niego także innych jeszcze tekstów, a nie tylko psalmów. I chociaż o funkcji kantorów dowiadujemy się dopiero z okresu po niewoli babilońskiej, to jest rzeczą pewną, że funkcja ta istniała w kulcie od samego początku. Wykonywanie psalmów było związane z towarzyszeniem instrumentu. Jest to charakterystyczna cecha starożytnej poezji, która nierozerwalnie wiązała się z muzyką. Według muzykologów, znawców instrumentarium starożytnego, psalmom towarzyszyła gra na instrumencie zwanym z języka greckiego psalterion, od którego pochodzi łacińskie słowo psalterium. Był to rodzaj instrumentu strunowego szarpanego, cytry lub harfy. W kulturze semickiej śpiew psalmów i muzyka instrumentalna były nierozdzielne. Hebrajska i grecka nazwa psalmu (hebr. mizmor, gr. psalmos) oznacza w pierwszym rzędzie utwór śpiewany z akompaniamentem instrumentalnym. Dopiero w konsekwencji śpiewania psalmów przy instrumencie zwanym psalterion, zakładając ścisłe zjednoczenie śpiewu psalmów z towarzyszeniem instrumentów strunowych, cały zbiór psalmów otrzymał w języku greckim nazwę psaloi lub psalterion (psałterz). Od tamtej pory trwa nieprzerwanie tradycja wykonywania psalmów z towarzyszeniem instrumentalnym.

Psałterz, zanim stał się "śpiewnikiem" chrześcijan, stał się wpierw "śpiewnikiem" świątynnym i synagogalnym. Sposoby wykonywania psalmodii w liturgii świątynnej czy synagogalnej był zarówno sylabiczny jak i melizmatyczny. Ten drugi stanowiły wokalizy układane dla solisty. To w liturgii synagogalnej, gdzie czytanie świętych tekstów było przeplatane śpiewem psalmów, rozwinął się m.in. responsoryjny sposób śpiewania psalmów, który stał się wzorem śpiewania psalmów dla chrześcijan. Polegał ona na tym, że solista wykonywał główną część śpiewu wykonując wszystkie wiersze psalmu, a lud przysłuchiwał się tekstom podążając w milczeniu za ich treścią. Jednak od czasu do czasu lud włączał się czynnie powtarzając całość lub część usłyszanego przed chwilą wiersza albo też ograniczał się jedynie do odpowiadania w krótkich aklamacjach: Amen, Alleluja, Hosanna.

W liturgii świątynnej śpiewakami-kantorami dopuszczonymi do śpiewu blisko ołtarza, byli lewici i to dopiero po ukończeniu 20 roku życia. Okres przygotowania do pełnienia tej posługi trwał aż przez pięć lat i dokonywał się pod okiem doświadczonych mistrzów. W śpiewach religijnych poza świątynią dopuszczano do śpiewu także wysokie głosy chłopców. Wówczas nie dopuszczano do śpiewu niewiast. Mogły one śpiewać i grać na instrumentach jedynie poza obrzędami religijnymi. Śpiewacy biorący udział w czynnościach liturgicznych ubrani byli w lniane tuniki i podobnie jak kapłani w dniach pełnienia swych funkcji mieszkali w zabudowaniach przyległych do świątyni.