Święty Krzyż

Według legendy Sanktuarium na Świętym Krzyżu zostało ufundowane ok. 1006 roku przez Bolesława Chrobrego. Potwierdzają to dokumenty benedyktynów, sprowadzonych do klasztoru, jak i znalezione w XVIII wieku brakteaty, czyli rodzaj monety z napisem B ole slaus zamurowane w romańskiej części kompleksu. Istniał zwyczaj wmurowywania użytkowanych monet w fundamenty wznoszonej budowli. Nazwa opactwa wzięła się od relikwii drzewa Krzyża Świętego na którym umarł Jezus. Relikwie te przywiózł ze sobą św. Emeryk, syn króla węgierskiego Stefana I.

Zanim powstał klasztor Łysa Góra, na której znajduje się opactwo, była miejscem kultu pogańskiego. Na jej zboczach pozostały ślady słowiańskiego wału kultowego. Łysa Góra znana jest również z żywych do dziś legend o sabatach czarownic. Tajemniczość miejsca podkreślają również rumowiska skał zwane gołoborzami, bardzo charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich. Opactwo benedyktynów było wielokrotnie niszczone i rabowane. Pierwszy udokumentowany napad miał miejsce w 1259 roku, podczas najazdu Tatarów na ziemie polskie. Orda po zrabowaniu Krakowa (to wtedy według legendy został ugodzony strzałą trębacz grający hejnał) skierowała się na wschód niszcząc po drodze klasztor. Relikwie ukryto, dzięki czemu ocalały. Wiek XIV był dla benedyktynów z Łysej Góry okresem spokoju i rozwoju. Wtedy też pojawia się nazwa Opactwo Ojców Benedyktynów Świętego Krzyża, potocznie nazywane Świętym Krzyżem. W następnych latach klasztor był rozbudowywany. Pewien zastój można obserwować w XVI wieku, kiedy to Święty krzyż był nękany kolejnymi najazdami tatarów z Chanatu Krymskiego. Podniesienie z upadku i wybudowanie dwóch barokowych wież klasztor zawdzięcza działalności opata Sierakowskiego. Duże zasługi oddała Świętemu Krzyżowi również rodzina Oleśnickich, których grobowiec znajduje się na terenie opactwa. Po krótkim przestoju w odbudowie spowodowanej potopem szwedzkim, klasztor był dalej rozbudowywany, między innymi o osobne cele dla zakonników. Najczarniejszy okres przyszedł po rozbiorach i kasacie zakonu w 1819 roku. Zabudowania przekazano Królestwu Polskiemu. Klasztor odegrał ważną rolę podczas powstania styczniowego. Najbardziej znana postać dowódcy wojsk powstańczych kwaterujących w klasztorze to Marian Langiewicz, który stoczył tu zwycięską bitwę. Carskie władze w 1884 roku przekształciły zrujnowane budynki w Opatowskie Więzienie Karne. W 1893 roku zmieniono nazwę na Kieleckie Więzienie Poprawcze, które po odzyskaniu niepodległości dalej pełniło swoją funkcję. Było jednym z najlepiej strzeżonych i najcięższym więzieniem w II Rzeczpospolitej.

Na głównej bramie widniał napis „Święty Krzyż Ciężkie Więzienie”, oraz zdanie „Idź z Bogiem i nie wracaj”. Głównie odsiadywali tu karę więźniowie kryminalni, rzadziej polityczni. Jednym z osadzonych był Stepan Bandera, skazany za udział w zamachu na ministra Pierackiego w 1934 roku. Więzienie zlikwidowano we wrześniu 1939 roku wyprowadzając więźniów. Wraz z istnieniem więzienia część budynków była zamieszkała przez zakonników, Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej.

Zaraz po wojnie przystąpiono do odbudowy zabytku. Już w 1945 roku wyremontowano dach, mocno uszkodzony w 1939 roku przez niemiecką bombę. Pierwsza połowa lat pięćdziesiątych nie sprzyjała odbudowie. Brak było rozgraniczenia co będzie należeć do kościoła, a co do państwa. W końcu starsze budynki przekazano zakonnikom, a nowszymi zajmowała się Dyrekcja Lasów. Klasztor nieprzerwanie był remontowany i odbudowywany. Dużej pomocy udzielali również turyści odwiedzający zabytek oraz wojewódzki konserwator zabytków. W 2004 roku powstała droga krzyżowa prowadząca ze Słupi Nowej na Święty Krzyż. Dzieje klasztoru są nierozerwalnie złączone z dziejami Polski. Święty Krzyż jest jednym z najważniejszych polskich sanktuariów licznie odwiedzanym przez pielgrzymów i turystów.