Bożek

Obraz albo rzeźba bóstwa stanowiące przedmiot kultu religijnego. Polskie słowo "bożek" ma znaczenie pejoratywne i odpowiada różnym wyrazom hebrajskim. Niektóre z nich mają znaczenie neutralne, oznaczając wytwory rzemiosła, np. pesil czy pesel, "rzeźbiony wizerunek", lub masecha "odciśnięty wizerunek". Tłumaczenie takich wyrazów za pomocą słowa "bożek", mającego znaczenie pejoratywne, nie zawsze jest właściwe i niekiedy lepiej je tłumaczyć jako "obraz" czy "rzeźba". Inne hebrajskie słowa używane na oznaczenie rzeźb bóstw są pogardliwe i w tym przypadku jest rzeczą właściwą tłumaczenie ich jako "bożki", np. elilim ("pozbawieni mocy"), gilulim, ("gnój") i szikucim ("rzeczy godne wstydu").

Obrazy czy rzeźby bóstw były powszechną cechą religii starożytnego Bliskiego Wschodu. Nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób starożytni wyobrażali sobie obecność swych bóstw w ich obrazach czy rzeźbach. Czasami traktowali obraz czy rzeźbę bóstwa jakby były rzeczywistym bóstwem: myli je, ubierali i karmili. Nie można jednak wyciągać stąd wniosku, że wierzyli, iż obraz czy rzeźba były prawdziwym bogiem. Wydaje się, że byli raczej przekonani, iż wizerunek stanowił niedoskonałe, zmysłowe odbicie niebiańskiej rzeczywistości - podobieństwo sprawiało, że za pośrednictwem obrazu czy rzeźby bóstwo mogło kontaktować się z człowiekiem. Obrazy czy rzeźby bóstw były jedną z form powszechnego w świecie religii zjawiska, polegającego na sporządzaniu ziemskich imitacji rzeczywistości niebiańskiej. Na przykład świątynie były odbiciem niebiańskich pałaców bogów, a obrzędy religijne i liturgia miały naśladować skomplikowane ceremonie obowiązujące na niebiańskim dworze i umożliwiać ziemskim czcicielom uczestniczenie w składaniu czci bóstwu. Izrael mógł przejąć tę cechę religii Bliskiego Wschodu. Świątynia w Jerozolimie była centrum kultowym, o którym Bóg powiedział: "Tam będzie moje Imię", i w którym spotykał się z ludźmi. W pewnych tekstach świątynię przeciwstawia się niebu, w którym Bóg "mieszka" (np. 1 Krl 8,27-53). Przybytek, zbudowany na pustyni, poprzednik świątyni, był wykonany dokładnie według wzoru ukazanego Mojżeszowi na górze Synaj - był kopią przybytku niebiańskiego (Wj 25,9).

Zakaz sporządzania bożków:
Według Biblii, Izraelitów obowiązywał ścisły zakaz sporządzania obrazów czy rzeźb Boga - zakaz, który ich odróżnia od sąsiednich narodów. Tradycja ta wydaje się bardzo dawna i była skutecznie egzekwowana. W miejscach zasiedlenia Izraelitów nie natrafiono na żadne męskie wizerunki, które można by w sposób pewny identyfikować z Bogiem Jahwe. Drugie przykazanie, uważane ogólnie za stosunkowo wczesne, łączy zakaz sporządzania wizerunków z monoteizmem: "Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu (…) ponieważ ja, Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym (…) (Wj 20,3-5; por. Pwt 5,7-9; katolicy i luteranie traktują ten zakaz jako jedno przykazanie; inne tradycje dostrzegają w tym tekście dwa przykazania). Zdanie: "Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie", dotyczyło pierwotnie starożytnych sanktuariów z obszaru Bliskiego Wschodu, w których wyznawcy stawali w obecności obrazów czy rzeźb różnych bóstw. Natomiast Biblia mówiła o Bogu, który w sposób niewidzialny panował, zasiadając na widzialnym tronie w najświętszym miejscu świątyni, w Świętym Świętych.

Zakaz bałwochwalstwa został najdobitniej wyrażony w Księdze Wyjścia, opisującej jak Bóg wyzwolił Hebrajczyków z niewoli w Egipcie i uczynił ich swoim ludem na górze Synaj. Izrael przyrzeka, że będzie oddawał cześć tylko jednemu Bogu (Wj 19-24, zwłaszcza 19,1-8). Odstępstwo ludu od swego podstawowego zobowiązania zostało przedstawione jako kult złotego cielca (Wj 32), którego tekst określa jako bożka (32,8 [BT: bóg]). Z 1 Krl 12,28 dowiadujemy się, że Jeroboam zbudował sanktuaria poza Jerozolimą dla potrzeb tej pierwotnej apostazji. Wielu uczonych uważa, że cielec w Księdze Wyjścia początkowo oznaczał zwierzę służące za tron dla bóstwa, a nie samo bóstwo. Niektóre rzeźby, znalezione w miejscach zasiedlenia zachodnich Semitów, przedstawiają boga dosiadającego zwierzęcia, inne tylko zwierzę. W drugim przypadku wyobrażano sobie, że bóg w sposób niewidzialny zasiada na zwierzęciu jako na tronie. Teksty z Księgi Wyjścia i Ksiąg Królewskich, dotyczące złotego cielca, zdają się interpretować zwierzę jako bóstwo, a nie tron, by wykazać, że kult ten był fałszywy.
W swojej wielkiej mowie Jozue wezwał wszystkich Izraelitów, którzy dopiero co objęli w posiadanie Ziemię Obiecaną: "Usuńcie bóstwa, którym służyli wasi przodkowie po drugiej stronie Rzeki i w Egipcie, a służcie Panu!" (Joz, 24, 14). Orędzie biblijne, głoszone od Mojżesza do czasu wygnania babilońskiego, czerpało m.in. swą moc z wyraźnej alternatywy - z konieczności dokonania wyboru między Jahwe a "innymi bogami". Współzawodnictwo między Jahwe a Baalem, do którego doszło na górze Karmel w IXw. przed Chr. (1 Krl 18), dotyczyło posiadania władzy nad deszczem, a więc prawdziwej boskości. Stąd wezwanie Eliasza: „Jeżeli Jahwe jest prawdziwym Bogiem, to Jemu służcie, a jeżeli Baal, to służcie jemu!” (w. 21). Wybranie innych bogów oznaczałoby oddanie się bożkom. 2 Krl 21,7wspomina, że w okresie wielkiego odstępstwa w Judzie za panowania Manassesa (VII w. przed Chr.), król postawił w świątyni przy ołtarzu posąg Aszery, święty słup.

W okresie wygnania babilońskiego i po powrocie z Babilonu:
Wygnanie do Babilonu w VI w. przed Chr. wyznacza, jak się wydaje, punkt zwrotny w postawie Izraelitów wobec bożków, co być może było rezultatem zdystansowania się społeczności Izraelitów w Babilonie do całkowicie obcej im kultury i religii babilońskiej. Deutero-Izajasz wielokrotnie wyśmiewa bożki Babilonu (40;18-20; 41,5-7.21-29; 44,6-20.40; por. Jr 10,1-16; Ps 115; 135). Według niego bożki te aż za dobrze reprezentują fałszywe bóstwa. Bezwolne i bierne posągi bóstw nie mogą się poruszać, nie mogą słuchać, mówić ani działać; tak samo pozbawione życia i bezsilne są bóstwa. Uczyniony przez ludzi z ziemskiego materiału wizerunek bóstwa w żaden sposób nie przybliża do prawdziwego Boga. Prorok interesuje się bożkami dlatego, żeby przeciwstawić je Izraelowi, który swoim postępowaniem przepojonym wiarą prawdziwie ukazuje swego żywego Boga, Jahwe, i daje o Nim świadectwo. Inny tekst pochodzący z tego samego okresu, Rdz 1,26-27, mówi, że ludzie wypełniający obowiązki wyznaczone im przez Boga są Jego obrazem i podobieństwem. Jeszcze inny tekst, pochodzący zapewne również z tego okresu, Pwt 4,15-18, zawiera podobną refleksję na temat związku między widzialnym wizerunkiem a Bogiem: "Pilnie się wystrzegajcie - skoroście nie widzieli żadnej postaci w dniu, w którym mówił do was Pan spośród ognia na Horebie abyście nie postąpili niegodziwie i nie uczynili sobie rzeźby przedstawiającej podobiznę mężczyzny lub kobiety". Począwszy od wygnania babilońskiego teoretyczne podstawy monoteizmu wydają się pewne - pisma powstałe po powrocie z wygnania babilońskiego, nie wykazują tak wielkiego zainteresowania bożkami, jakim odznaczają się wcześniejsze źródła.

Z analizy nauczania Jezusa można wyciągnąć wniosek, że wczesne chrześcijaństwo nie występowało tak gwałtownie przeciwko bałwochwalstwu, chociaż Paweł Apostoł uważa bałwochwalstwo za przyczynę wypaczeń seksualnych i upadku moralności społecznej (Rz 1,22-29) oraz zakazuje chrześcijanom uczestniczenia w obrzędach (mogły to być różne święta publiczne) sprawowanych ku czci bóstw (1 Kor 10,14). Myśl teologiczna Pawła, charakteryzująca się radykalnym dewaluowaniem obecnych czasów w porównaniu z nadchodzącym nowym wiekiem, prowadziła do twierdzenia, że przywiązywanie przesadnej wagi do bogactwa jest bałwochwalstwem (Kol 3,5).

(za: EB)