Gest czy solidarność?

Potępiając chciwość i złe używanie posiadanych dóbr, przypominano powszechnie o powinności przeznaczania nadwyżek dochodów, zbywających po zaspokojeniu własnych potrzeb, na pożytek bliźnich. Według Bazylego Wielkiego moralnemu obowiązkowi podziału podlegają „chremata”, obejmujące dobra gospodarczo nietrwałe (np. dochód) i stezauryzowane (wycofane z obiegu ze szkodą społeczną). Pomoc potrzebującym uznawano też za zwrot im ich własności i spełnianie raczej obowiązku sprawiedliwości niż dzieła miłosierdzia, gdyż dobra ziemskie mają służyć wszystkim. Po uznaniu prawa do użytkowania dóbr za wymóg prawa naturalnego traktowano je jako (uzasadnianą prawem naturalnym i Bożym) wspólną własność („Jest do pewnego stopnia świętokradztwem rzecz należącą do ubogich dawać nie ubogim" – pisał św. Hieronim).

Zwracano uwagę na rolę usposobienia moralnego w świadczeniu jałmużny („Jeżeli masz w sercu miłosierdzie, Bóg przyjmie twoją jałmużnę, nawet choćbyś niczego nie dał swą ręką" – tłumaczył św. Augustyn).

Katolicka nauka społeczna, odwołując się do tekstów biblijnych oraz nauki ojców i doktorów Kościoła (głównie Tomasza z Akwinu), rozpatruje oprócz zagadnienia zakresu obowiązku jałmużny jej przymioty i wartość religijna powaga i zakres obowiązku udzielenia jałmużny zmienia się w zależności od sytuacji osób potrzebujących pomocy i możliwości dobroczyńcy, uwzględniającej zarówno aspekt indywidualny (np. stopień konieczności posiadania dóbr materialnych zróżnicowany odpowiednio do roli w społeczeństwie), jak i społeczny (stopień zamożności danego społeczeństwa czy państwa). Do udzielania jałmużny zobowiązuje w szczególności:

1° skrajna konieczność (in extrema necessitate} ratowania czyjegoś życia (gdy potrzeba jest oczywista i nagląca, a nikt nie spieszy z pomocą) - zachowuje swą moc nawet wówczas, gdy powoduje poważny niedobór w stanie posiadania (nieudzielanie jałmużny w tej sytuacji jest wielką winą moralną – grzechem ciężkim),
2° poważna i bezpośrednia potrzeba bliźniego przynajmniej w odniesieniu do nadmiaru posiadanego mienia (jałmużną może być udzielenie bezprocentowej pożyczki lub powierzenie jakiejś pracy),