SZABAT

(z hebr. szabat, „skończyć", „zaniechać" )
Dzień obchodzony przez Izraelitów co tydzień, przeznaczony na odpoczynek i powstrzymanie się od pracy.

Pochodzenie: Etiologiczne pochodzenie szabatu zostało podane w Rdz 2,1-3, gdzie mówi się, że siódmego dnia Bóg odpoczął po dokonaniu dzieła stworzenia, że dzień ten pobłogosławił i ogłosił go świętym. Wyjaśnienia naukowe pochodzenia szabatu skupiały się na pewnych dniach w miesięcznym kalendarzu babilońskim, w których ograniczano normalne czynności zarówno króla, jak i wykonujących pewne zawody. Dni te, znane jako „złe dni", były określane przez cykl księżycowy, odpowiadający kwartom księżyca. Chociaż odwoływanie się do zależności od kalendarza babilońskiego jest kuszące, to jednak nie można obiektywnie podtrzymać tego poglądu. Szabat biblijny został ustanowiony jako cotygodniowa instytucja bez żadnych odniesień do cyklu księżycowego. Ponadto posępna natura „.złych dni" w Babilonie stoi w jaskrawym przeciwieństwie do radosnego charakteru szabatu. Niejasna jest relacja dni księżycowych „złych dni" do dnia pełni księżyca, przypadającego na piętnasty dzień miesiąca i nazywanego szapat-tu, terminem być może spokrewnionym ze słowem sabat. Dzień ten był opisywany jako „dzień uspokajania serca [boga]" pewnymi ceremoniami. Nie są jednak znane żadne znaczące podobieństwa między tym dniem a szabatem. Najbliższą analogią między biblijnym szabatem a kultura babilońską jest wspólny motyw literacki boga (bogów) odpoczywającego po zakończeniu dzieła stworzenia człowieka (por. Enuma Elisz 7,8.34). Nawet jednak w tym przypadku paralela jest odległa: Bóg Biblii odpoczywa po zakończeniu swego wysiłku stwórczego, natomiast bogowie babilońscy zostają uwolnieni od truciu żywienia siebie samych, gdyż stworzyli sobie ludzi, aby wyręczyć się nimi w tym obowiązku.

Obchody: Od najwcześniejszych czasów szabat był kamieniem węgielnym religijnych praktyk Izraelu. Świadczą o tym ustawiczne wzmianki o nim we wszystkich warstwach źródeł Pięcioksięgu i pozostałych ksiąg biblijnych, z wyjątkiem ksiąg biblijnych zaliczanych do literatury mądrościowej. W Pięcioksięgu ciągle na nowo w ogólnych terminach uprawomocnia się przestrzeganie szabatu (Wj 20,8-11; 23,12; 31,12-17, Kpł 23,3; Pwt 5,12-15), chociaż rodzaje zabronionych czynności są relatywnie ograniczone; wymienione obejmują: zbieranie pożywienia, orka i żęcie, rozpalanie ognia i rąbanie drwa (Wj 16,29-30; 34,21; 35,3; Lb 15,32-36). Ustalenia pozytywne dotyczące przestrzegania szabatu mówią o zapewnieniu odpoczynku sługom i zwierzętom (Wj 20,10; 23,12; Pwt 5,14).

Poza Pięcioksięgiem nie istnieje wiele dowodów na praktyczne przestrzeganie szabatu, ale jest ich więcej niż w odniesieniu do większości innych praw. W okresie monarchicznym (ok. 1050 -586 przed Chr.) w szabat (tak jak w nów księżyca) odwiedzano proroka oraz świątynię (2 Krl 4,23; Iz 1,13). Nie uprawiano handlu (Am 8,5). Szabat był dniem radosnym, bardzo podobnym do świąt (Oz 2,13; Lm 2,6). Jego desakralizację surowo napiętnował Jeremiasz, który smagał tych, którzy wynosili ciężkie rzeczy ze swych domów lub przenosili je przez bramy Jerozolimy (Jr 17,19-27). W okresie odbudowy Nehemiasz wymusił zachowywanie szabatu zamykając miejskie bramy Jerozolimy i uniemożliwiając w ten sposób kupcom wejście do miasta i sprzedawanie towarów (Ne 13,15-22). Żydowskie dokumenty z Elefantyny w Egipcie pochodzące z tego samego czasu również wspominają o szabacie świadcząc o jego uznaniu przez diasporę żydowską w V w. przed Chr.

Oprócz tego zwykłego sposobu przestrzegania szabatu, istnieją zapisy mówiące o jego obchodach w Świątyni. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu (Kpł 24,8; Lb 28,9-10) i mówiące o dodatkowych ofiarach i zmianie chlebów pokładnych zapewne są wyrazem ogólnie akceptowanej praktyki (por. Ez 45,17; 46,4-5; l KRN 9,32; 23,31; 2 Krn 2,3;8,13; 31,3). Składaniu ofiary mógł towarzyszyć specjalny psalm (Ps 92,1). Została również przekazana nieco tajemnicza uwaga dotycząca zmiany warty królewskiej w światyni w szabat (2Krl 11,4-12).

Cel: Pięcioksiąg podaje dwa poważne powody, dla których należy przestrzegać szabatu. Koncepcja szabatu jako pamiątki odpoczynku Bożego po dziele stworzenia znajduje wyraz w Rdz 2,1-3, powtórnie w Wj 20,11 i 31,17. Ostatni z fragmentów poszerza te koncepcję, definiując szabat jako „znak wiekuisty miedzy Mną a Izraelitami". Chociaż Bóg już uświęcił siódmy dzień w czasie stworzenia, to jednak nie objawił jego szczególnego statusu całej ludzkości, lecz tylko swojemu ludowi, Izraelowi. Dlatego też zachowywanie szabatu przez Izrael podkreślało jego szczególny relacje z Bogiem. Na uzasadnienie zwracali uwagę pisarze związani z tradycją kapłańską.

Oprócz uzasadnienia teologicznego, w Wj 23,12 i Pwt 4,14-15 znajdujemy również wyraźnie ludzkie podejście. Obydwa fragmenty uzasadniają przestrzeganie szabatu potrzebą dania odpoczynku sługom, cudzoziemcom i zwierzętom roboczym. Przypomnienie doświadczeń Izraela w Egipcie w Pwt 5,15 ma prawdopodobnie wzbudzić u właściciela współczucie wobec osób słabych i pozbawionych praw (por. Pwt 15,15; 16,12).

Zachowywanie szabatu nabrało na znaczeniu w czasie działalności proroków, tuż przed wygnaniem i podczas wygnania. Jeremiasz widzi związek miedzy tragicznym losem Jerozolimy a przestrzeganiem szabatu, dając tym samym wyraz całkiem nowej koncepcji (Jr 17,19--27; por. Ne 13,17-18). Ezechiel dołącza do tego samego sposobu myślenia, stawiając nakaz przestrzegania szabatu na równi z wszystkimi innymi przykazaniami (Ez 20,11-24). Proroctwa w Iz 56,2-7 i 58,13-14 uznają nakaz przestrzegania szabatu za najwyższe przykazanie, którego zachowanie przynosi zarówno osobiste, jak i narodowe zbawienie. Wzmianki o szabacie w papirusach elefantyńskich i występowanie imienia Szabbetaj, znaczącego ..urodzony w szabat"(Ezd 10,15), również świadczą o jego znaczeniu w tamtym okresie.

Ta unikatowa idea prorocka może wyrosła z nasilającej się w Izraelu potrzeby zachowania swojej tożsamości w obliczu wrogiego, pogańskiego świata. W tym celu Ezechiel nawiązuje też do tradycji kapłańskiej opisując szabat jako „znak" miedzy Bogiem a Izraelem (Ez 20,12), chociaż akcentowanie przez niego narodowych konsekwencji desakralizacji szabatu daje wyraz nowemu zastosowaniu koncepcji kapłańskiej. Innym wyjaśnieniem uprzywilejowanej pozycji szabatu w literaturze wygnaniowej jest fakt, że przestrzeganie szabatu nie miało związku z kultem świątynnym. Chociaż niektóre z dawnych praktyk szabatowych, takich jak składanie dodatkowych ofiar, stały się niemożliwe wskutek zburzenia świątyni, to jednak stałe przestrzeganie szabatu na poziomie świeckim miało zapewnić o wierności Izraela wobec swej wiary.

Termin „szabat", oprócz tego, że oznacza cotygodniowy siódmy dzień odpoczynku i spokrewniona z nim forma szabatom pojawiają się w Pięcioksięgu w odniesieniu do niektórych dni świątecznych i do roku siódmego, roku szabatowego, kiedy to ziemia miała leżeć odłogiem (Kpł 16,31; 23,24.32.39; 25,2-6; 26,34.35.43). Każdy z tych fragmentów ujawnia główne cechy cotygodniowego szabatu, a mianowicie powstrzymywanie się od pracy. Sugeruje się, że dzień szabatowy i rok szabatowy wyrażają wiarę Izraela, iż zarówno czas. jak i ziemia pozostawione do jego dyspozycji ostatecznie należą do Boga.

W najwcześniejszej społeczności chrześcijańskiej judeochrześcijanie zaniechali przestrzegania szabatu zasadniczo dlatego, że sam Jezus swobodnie odnosił się do tego nakazu (np. Mt 12,1-8; Mk 3,1-5; Łk 13,10-17; 5,1-10), chociaż nie zarzucił brania udziału w nabożeństwach synagogalnych, które odbywały się w szabat (np. Łk4,l6). Roszczenie Jezusa, że jest panem szabatu (Mk 2,28), było jednym z ważnych elementów wrogości, jaką wzbudził u tych, którzy przestrzeganie tradycji szabatowych uważali za obowiązek wszystkich Żydów (np. Mk 3,6; 5;18). Postawa Jezusa wobec szabatu, połączona z tradycją, że zmartwychwstał pierwszego dnia tygodnia (niedziela; por. Mt 28,1 ), sprawiły, że niedziela, a nie szabat (sobota), stała się głównym dniem liturgicznym wśród chrześcijan.